"Etiraf" Lev Tolstoy.

                            Mən pravoslav xristian məzhəbində vəftiz olub tərbiyə almışdım. Bu məzhəbin əsaslarına məni uşaqlıqdan və bütövlüklə yeniyetmə və gənclik yaşlarımda öyrədirdilər. Lakin on səkkiz yaşımda universitetin ikinci kursundan çıxarkən mən artıq mənə öyrədilən heç nəyə inanmırdım.                                                                               Bəzi xatirələrimə görə, mənim inamım heç vaxt ciddi olmayıb, mənim yalnız mənə öyrədilənə və ətrafımda yaşayan böyüklərin etiqad etdiklərinə etimadım olub, lakin bu etimad da çox zəif olub.

                               Yaxşı yadımdadır, təxminən on bir yaşım olanda gimnaziyada oxuyan, çoxdan vəfat etmiş, Volodenka M.,bazar günü bizə gələrək, axırıncı yenilik kimi gimnaziyada edilən bir kəşfi bizə elan etdi. Kəşf ondan ibarət idi ki, Allah yoxdur və bizə öyrədilən nə varsa hamısı yalandır (bu 1838 ildə olmuşdur). Böyük qardaşlarım bu yeniliklə maraqlanaraq, məni də məşvərətə çağırdılar. Yaxşı yadımdadır, hamımız çox canlandıq və bu xəbəri nə isə çox məzəli və olduqca mümkün bir şey kimi qəbul etdik.

    Birdə, yadımdadır, böyuk qardaşım Dmitriy, universitetdə oxuyarkən, gözlənilmədən, onun təbiətinə xas olan çılğınlıqla dinə qapılıb, ibadət etməyə, oruc tutmağa, pak və əxlaqlı həyat sürməyə başlayanda, biz hamımız, hətta böyüklər, dayanmadan onu lağa qoyurduq və nəyəsə görə onu “Nux” adı ilə çağırırdıq. Yaxşı yadımdadır, bizi evlərinə rəqs etməyə dəvət edən, o zaman Kazan universitetinin popeçiteli  olan, Musin-Puşkin, Davud peyğəmbərin gəmi qarşısında rəqs etməyini misal gətirərək, dəvətdən boyun qaçıran qardaşımı istehza ilə dilə tuturdu. O zaman böyüklərin bu zarafatlarına acıyaraq belə bir nəticə çıxartdım ki, katexizisi öyrənmək, kilsəyə getmək lazımdır, lakin bunların heç birini elədə ciddi qəbul etmək lazım deyil. Birdə, yadımdadır, mən çox gənc ikən Volteri oxuyurdum və onun masqaraları nəinki məni hiddətləndirmir, əksinə əyləndirirdilər.

       Mənim dindən uzaqlaşmağım, bizim tərzdə təhsil almış insanlarla hər zaman baş verdiyi kimi baş verdi. Düşünürəm ki, bu əksər hallarda belə baş verir: insanlar hamı kimi yaşayırlar, hamı isə nəinki dini təlimə uyğun olmayan, əksinə əksər hallarda ona zidd olan əsaslar üzərində öz həyatlarını qururlar, dini təlim həyatda iştirak etmir və nə başqa insanlarla ünsiyyətdə ona təsadüf etmək nədə öz həyatında ona istinad etmək heç zaman gərək olmur: bu dini təlimə haradasa orada, həyatdan uzaqda və ondan asılı olmadan etiqad edilir. Ona yalnız zahiri, həyata aidiyyəti olmayan bir hadisə kimi təsadüf edirsən.

        İnsanın həyatı ilə, onun əməlləri ilə onun mömin olub-olmamağını müəyyən etmək nə indi, nədə ki o vaxt heç cürə mümkün deyildir. Əgər pravoslavlığa açıq etiqad edənlər və onu inkar edənlər arasında fərq varsa belə,o heçdə birincilərin xeyrinə deyil. O zamanda, elə indi olduğu kimi, pravoslavlığın açıq qəbuluna və etiqad edilməsinə əksər hallarda küt, amansız, əxlaqsız və özlərini çox vacib hesab edən insanlar arasında rast gəlmək olardı. Ağıla, düzgünlüyə, səmimiliyə, saflığa, xoşqəlbliyə və əxlaqa isə əksər hallarda özlərini dinsiz hesab edən insanlar arasında rast gəlmək olardı.                                                      

     Məktəblərdə katexizisi öyrədir və şagirdləri kilsəyə göndərirlər; məmurlardan priçastiyada olmaq haqda şəhadətnamə tələb edirlər. Lakin artıq təhsil almayan və hökümət işində çalışmayan bizim mühitdən olan insan, hər zaman, indi və daha çox əvvəllər, xristianlar arasında yaşadığını və özünü də xristian pravoslav məzhəbini etiqad edən sayıldığını bir dəfə də olsun yada salmadan illərlə yaşaya bilərdi.         

     Belə ki, indi də əvvəllər olduğu kimi, etibar yolu ilə qəbul edilən və xarici təzyiqlə himayə edilən dini təlim dinə zidd olan həyat təcrübələrinin və biliklərinin təsirinə məruz qalaraq tədricən yox olur və insan ona uşaq yaşlarından təlqin edilən və artıq heç izi də qalmayan dinin onda bütöv olduğunu zənn edərək, əksər hallarda uzun illər yaşayır.

     S.adlı ağıllı və səmimi bir adam, dindən uzaqlaşdığını mənə belə söyləmişdir.İyirmi altı yaşında o ov zamanı gecələyərkən köhnə, uşaqlıqdan vərdiş etdiyi adət ilə axşam duasına başladı.Onunla ova çıxan böyük qardaşı samanlıqda uzanıb ona tamaşa edirdi. S. duasını bitirib yatağa girəndə, qardaşı ona dedi: “Sən hələ də bunu edirsən?” Bundan başqa onlar bir birinə heçnə demədilər. Lakin S.o gündən dua etməyi və kilsəyə getməyi tərgitdi. Artiq otuz ildir ki o nə dua etmir, nə priçestiya olunmur nədə kilsəyə getmir. Bu ona görə baş vermədi ki, o qardaşının əqidəsini bilirdi və onu qəbul etmişdir, nə də ona görə ki o öz qəlbində nəyi isə həll etmişdir, bu yalnız ona görə baş verdi ki, qardaşı tərəfindən deyilən bu söz öz ağırlığı altında aşmağa hazır olan divara barmaqla təkan edilməsinə bənzəyirdi; bu söz ona işarə edirdi ki, o yerdə ki onun düşündüyünə görə onun inamı var artıq çoxdandır ki, hecnə nə yoxdur, və buna görə dua zamanı dedıyı sözlər, xaç vurmalar və tənzimlər tamamilə mənasiz hərəkətlərdir. Bunların mənasizlığını anlayaraq, o bunları davam edə bilməzdi.

     Düşünürəm ki, insanların böyük əksəriyyəti ilə bu hal baş verib və verir. Mən dinin özünü hər hansı müvəqqəti məqsədlərə çatmaq üçün vasitəyə çevirən insanlar haqda deyil (bu insanlar - ən qatı imansızdırlar, çünki əgər onlar üçün din, iman hər hansı bir dünyəvi  məqsədlərə çatmaq üçün vasitədirsə şübhə yoxdur ki , bu iman deyil), özü özləri ilə düzgün, bizim mühitdə təlim tərbiyə almış insanlar haqda danışıram. Bizim mühitdə təhsil almış  bu insanlar elə bir vəziyyətdədirlər ki , həyat və bilik işığı süni binanı əridib və onlar ya bunu görüb yeri azad ediblər yada hələ görməyiblər.

     Uşaqlıqdan mənə verilən dini təlim başqalarında olduğu kimi məndə də yox oldu, fərq yalnız onda idi ki , kiçik yaşlarımdan çoxlu mütaliyəyə və düşünməyə başladığımdan mənim dindən uzaqlaşmağım lap əvvəldən düşünülmüş şəkildə baş verdi. On altı yaşım olanda mən artıq öz istəyimlə dua etməyi, kilsəyə getməyi və oruc tutmağı  tərgitdim. Mən artıq uşaqlıqdan mənə öyrədilənə inanmırdım, lakin mən hələdə nəyə isə inanırdım. Nəyə inandığımı mən heç cür deyə bilməzdim. Mən Allaha da inanırdım, yaxud daha dəqiq desəm, Allahı inkar etmirdim, lakın hansı Allahı deyə bilməzdim; mən Məsihi də onun təliminidə inkar etmirdim, lakin onun təliminin nədən ibarət olduğunu da deyə bilməzdim.

     İndi o dövrü yada salanda, mən açıq aydın görürəm ki, mənim inamım – o şeyki heyvani instiklərdən başqa mənim həyatımı hərəkətə gətirirdi – mənim o dövrki yeganə həqiqi inamım kəmilliyə olan inam idi. Lakin kamilliyin nədə olduğunu və onun məqsədinin nə olduğunu mən deyə bilməzdim. Mən özümü əqlən kamil etməyə çalışırdım – bacardığım və həyatda təmasda olduğum hər şeyi öyrənirdim; mən öz iradəmi kamil etməyə çalışırdım – özüm üçün qaydalar tərtib edib və onlara əməl etməyə çalışırdım; cürbəcür məşqlərlə gücümü və cəldliyimi artıraraq və müxtəlif çətinliklərlə özümü dözümə və səbirə öyrədərək fiziki cəhətdən özümü kamilləşdirirdim. Mən bunların hamısını kamillik hesab edirdim. Hər şeyin önündə, təbii ki, mənəvi kamillik dururdu, lakin bir müddət keçdikdə bu ümumiyyətlə kamilliklə əvəz olundu, yəni özüm yaxud Allah qarşısında yaxşı olmaq istəyi ilə deyil, başqa insanların gözündə yaxşı görünmək istəyi ilə əvəz olundu. Çox keçmədi ki, başqa insanların gözündə yaxşı görünmək istəyi başqa insanlardan güclü, yəni şöhrətli, vacib, dövlətli olmaq istəyi ilə əvəz olundu.

                                                               2

Vaxt gələcək gənclik həyatımın bu on illik təsirli və ibrətli tarixini danışacam. Düşünürəm ki, çoxları bunu yaşayıblar. Mən səmimi qəlbdən yaxşı olmaq istəyirdim; lakin mən gənc idim, ehtiraslı idim, ləyaqətli həyat axtaranda isə tək idim, təmamilə tək. Hər dəfə səmimi qəlbdən arzuladığım əxlaqlı, ləyaqətli olmaq istəyimi göstərməyə cəhd edəndə, həqarət və rişhəndlə qarşılaşırdım; əksinə, iyrənc ehtiraslara qapılan kimi, məni tərifləyir və həvəsləndirirdilər. Şöhrətpərəstlik, hakimiyyətpərəslik, hərislik, şəhvət, təkəbbür, qəzəb, intiqam – bunların hamısına hörmət olunurdu. Özümü bu ehtirasların ixtiyarına verəndə, böyüklərə bənzəyirdim, və hiss edirdim ki, məndən razıdırlar. O zaman mən əziz sevimli xalam ilə birgə yaşayırdıq. O, həmişə mənə deyərdi ki, ərli qadınla əlaqədə olmaq qədər heç nəyi mənə arzulamır: “__________________” – “gənc insanı alicənab qadınla əlaqədə olmaq qədər heç nə tərbiyələndirmir”; başqa bir səadəti də o mənə arzu edirdi – adyutant olum, özü də yaxşı olar ki, çarın adyutantı; və nahayət ən böyük xoşbəxtlik – çox zəngin bir qızla ailə qurum və bu nigah nəticəsində mənim mümkün qədər çoxlu qulum olsun.

         Bu illəri dəhşət, ikrah və ürək ağrısız xatırlaya bilmirəm. Mən müharibədə insanları öldürürdüm, öldürmək üçün duelə çağırırdım, qumarda uduzurdum, kəndlilərin əməyini yeyib içib havaya sovururdum, onları cəzalandırırdım, əxlaqsızlıq, dələduzluq edirdim. Yalan, oğurluq, hər cür zinakarlıq, əyyaşlıq, zorakılıq, qətl... Elə bir cinayət yox idi ki, mən onu etməyin və bunların hamısına görə məni tərifləyirdilər və həmyaşıdlarım nisbətən əxlaqlı insan hesab edirdilər və edirlər.

          Mən beləcə on il yaşadım.

      Bu zaman mən şöhrətpərəstlik, hərislik və təkəbbür hisslərinin təsiri altında yazmağa başladım. Həyatda etdiklərimi elə yazılarımda da edirdim.Yazıçılıq fəaliyyətimin məqsədi olan şöhrət və pulu əldə etmək üçün, yaxşını gizlədib pisi göstərmək lazım idi. Mən belə də edirdim. Dəfələrlə öz yazılarımda laqeydlik və yüngül istehza pərdəsi altında, həyatımın mənasını təşkil edən yaxşılıq və heyrhaqlığa olan meyllərimi gizlədirdim. Nəticədə mən qoyduğum məqsədə müvəffəq olurdum: məni tərifləyirdilər. Gözümü açıb yumunca tanış olduğum insanların həyata silki yazıçı baxışları mənim tərəfimdən mənimsənildilər və daxilimdə yaşayan ləyaqətli olmaq cəhdlərimi artıq  təmamilə silib yox etdilər. Bu baxışlar əxlaqsız həyatıma dayaq kimi ona haqq qazandıran bir fırziyyəni qoydular. 

     Mənim qələm yoldaşlarım olan bu insanların həyata baxışları ondan ibarət idi ki, həyat ümumiyyətlə irəliləyərək ingişaf edir və bu ingişafda əsas yer bizim, düşüncə sahiblərinin payına düşür, düşüncə sahiblərindən isə əsas nüfuza biz, yəni yazıçılar və şairlər malikik. Bizim vəzifəmiz – insanları öyrətməkdir. Lakin özümün özümə: mən nəyi bilirəm və nəyə öyrətməliyəm – sualı təbii olaraq yaranmaması üçün, bu nəzəriyyədə müəyyən edilmişdir ki, bunu bilmək heç lazımda deyil, çünki yazıçı və şair düşünmədən, bilmədən öyrədir. Mən ecazkar bir yazıçı və şair sayılırdım,ona görə mən bu nəzəriyyəni təbii olaraq mənimsədim. Mən – yazıçı və şair – yazırdım,öyrədirdim özümdə bilmədən nəyə. Buna görə mnənə pul verirdilər, mənim əla yeməklərim,evim qadınlarım, cəmiyyətdə müvqeyim və şöhrətim var idi. Deməli o şey ki mən öyrədirdim çox yaxşı idi.

     Poeziyanın əhəmiyyətinə və həyatın inkişafına olan bu inam-bir inam idi, məndə onun kahinlərindən biri idim. Onun kahini olmaq çox sərfəli və xoş idi. Buna görə mən uzun müddət bu inamın həqiqiliyinə şübhə etmədən yaşadım. Lakin bu cür həyatın ikinci xüsusəndə üçünçü ilində, məndə bu inamın düzgün, qüsursuz olmağına dair şübhələr oyandı və mən onu tədqiq etməyə başladım. Şübhə doğuran birinci səbəb o idi ki, mən artıq gorürdüm ki, bu dinin kahinləri öz aralarında heç də yekdil deyillər. Bəziləri deyirdilər: biz - ən  yaxşı və faydalı müəllimlərik, biz lazım olan şeyləri öyrədirik, başqaları isə səhv öyrədirlər. Digərləri isə - yox, biz – həqiqi müəllimlərik siz isə səhv öyrədirsiniz - deyirdilər. Onlar mübahisə edir, dalaşır, söyüşür, yalan danışırdılar, biri-birinə qarşı hiylə edirdilər. Bundan başqa, onların arasında kimin səhv, kimin düz olması ilə maraqlanmayan, sadəcə olaraq bizim bu fəaliyyətimizdən bir qazanc vasitəsi kimi istifadə edən insanlar da az deyildi. Bütün bunlar məni bizim inamın həqiqiliyinə şübhə etməyə məcbur etdilər.

     Yazıçılığa olan inamın həqiqiliyinə şübhə edərək, mən onun kahinlərini diqqətlə müşahidə etməyə başladım və əmin oldum ki, demək olar ki bu inamın bütün kahinləri –yazıçılar-əxlaqsız və əksəriyyəti pis, yaramaz xasiyyətli insanlardırlar – mənim əvvəlki pozğun hərbi həyatımda rastlaşdığım insanlardan qat-qat alçaq insanlardırlar – lakin təmamilə müqəddəs yaxud müqəddəsliyin nə olduğunu bilməyən insanlar qədər, özlərinə arxayın və özlərindən razıdırlar. Insanlar məndə nifrət oyatdılar, mən özümə də nifrət etdim, və başa düşdüm ki bu inam həqiqət deyil.            

     Lakin qəribəsi o idi ki, baxmayaraq ki, mən bu inamın bütün yalanını qısa bir müddətdə anladım və ondan imtina etdim, bu insanların mənə verdiyi rütbədən – sənətkar, şair, müəllim rütbəsindən –mən imtina etmədim. Mən sadəlövhcəsinə zənn edirdim ki, mən – şairəm, sənətkaram və hamını öyrədə bilərəm, baxmayarag ki, nəyə öyrətdiyimi (öyrədəcəyimi) heç özüm də bilmirəm. Mən belədə edirdim.                                  Bu insanlarla yaxınlıqdan mən yeni bir nöqsan əldə etdim – xəstəlik dərəcəsinə çatmış təkəbbür və ağlasığmaz bir əminlik ki,mən insanları, özümdə bilmədən nəyə,öyrətmək qabiliyyətindəyəm.

     Indi o dövrü, o vaxtki əhval-ruhiyyəmi və o insanların (belələri, hətta, indi də az deyil) əhval-ruhiyyəsini xatırlayanda həm heyfslənirəm, həm dəhşətə gəlirəm, həm də gülməyim gəlir – məndə ruhi xəstələr evində yaşanan hisslərə bənzər hisslər oyanır.  

     O zaman biz hamımız əmin idik ki, biz danışmalıyıq, yazmalıylq, dərc etməliyik, özüdə mümkün qədər tez, mümkün qədər çox və bunlar hamısı bəşəriyyətin rifahı üçün lazımdır. Buna görə minlərlə biz, biri birimizi danaraq, söyərək, başqalarına nəsihət verərəkyazırdıq və dərc olunurduq. Lakin onu anlamayaraq ki, biz heçnə bilmirik, həyatın ən sadə sualına: nə yaxşı nə pisdir sualına – nəcavab verəcəyimizi bilmirik, biz hamımız biri birimizi dinləməyərək, bəzən biribirimizə göz yumaraq və tərifləyərək ki, mənə də göz yumsunlar və tərifləsinlər, bəzən isə acıqlanaraq və biri birimizin səsini batıraraq, hamımız birdən danışırdıq, lap elə dəlilər evində olduğu kimi.

     Minlərlə işçi gecə qündüz var gücləri ilə işləyir, yığır, milyonlarla söz çap edirdilər və poçt onları bütün Rusiyaya paylayırdı, biz isə dayanmadan öyrədirdik, öyrədirdik yenə də öyrədirdik və hər şeyi öyrətməyə heç cür çattırmırdıq və daim qəzəblənirdik ki, bizə az qulaq asırlar.

     Qəribədə olsa, yalnız indi mən anlayıram ki, bizim həqiqi səmimi fikrimiz o idi ki, biz mümkün qədər çoxlu pul və tərif əldə etmək istəyirik. Bu məqsədə çatmaq üçün biz kitab və qızet yazmaqdan başqa heç bir iş bacarmlrdıq. Biz elə bunu da edirdik. Lakin bu qədər faydasız iş görməklə yanaşı əmin olmaq ki, biz-çox vacib insanlariq, bizə, fəaliyyətimizə haqq qazandıran birdüşüncə, mühakimə lazım idi. Ona görə biz belə bir nəzəriyyə uydurmuşduq: mövcud olan hər şey – mənalı və səmərəlidir. Eyni zamanda mövcud olan hər şey ingişaf edir. Ingişaf isə maariflənmə yolu ilə həyata keçirilir. Maariflənmə isə kitab, qəzet yayımı ilə ölçülür. Bizə isə kitab və qəzet yazdığımıza görə  pul verir və hörmət edirlər, deməli, biz - ən faydalı və yaxşı insanlarıq. Əgər biz hamımız yekdil olsa idik, bu bu çox yaxşı mühakimə olardı; lakin bir nəfər tərəfindən söylənilən  hər fikirə, hər zaman başqası tərəfindən söyləniləndiametral əks fikir ortaya çıxdığına görə, bu bizi, fikrimizi dəyişməyə məcbur etməli idi. Lakin biz bunu anlamırdıq. Bizə pul verirdilər və bizim partiyadaşlarımız bizi tərifləyirdilər – ona görə biz, hər birimiz, özümüzü haqlı hesab edirdik.

     Indi mənə aydındır ki, dəlilər evi ilə heç bir fərq yox idi; o zaman isə mən bunu yalnız dumanlı şəkildə zənn edirdim, oda ki, yalnız, hər bir dəli kimi – özümdən başqa hamını dəli adlandırırdım.

          

                                                                    3

     Bu cür ağılsızdıq şəraitində mən daha altı il, ailə qurana qədər yaşadım. Elə o zaman mən xaricə getdim. Avropa həyatı və avropalı öndə gedən və elm adamları ilə yaxınlığım, məni, yaşadığım ümumi kamilliyə olan inamda daha da möhkəmləndirdi, çünki orada da mən həmin bu inamı tapdım. Bu inam məndə də bizim dövrün oxumuş adamlarının əksəriyyətinə xas olan adi şəkli aldı. Bu inam “tərəqqi” sözü ilə ifadə edilirdi. O zaman mənə elə gəlirdi ki, bu sözlə nə isə ifadə edilir. Mən hələ onu başa düşmürdüm ki, hər bir canlı insan kimi yaxşı yaşamaq üçün nə etmək lazımdır sualına cavab axtararaq: tərəqqiyə uyğun olaraq yaşamaq cavabını verməyim, qayıqda dalğalar və külək ilə aparılan insanın, onun üçün ən vacib və yeganə: ”Hara üzmək ?” – sualına, onun, cavab vermək əvəzinə: “ Bizi hara sa aparır ”, – deməyinə bənzəyir.

     O zaman mən bunu görmürdüm. Yalnız hərdən bir dərrakə deyil, duyğu bizim dövrün bu ümumi hurafatına qarşı qiyam edirdi, o hurafata qarşı ki, onunla insanlar özləri özlərindən həyatı başa düşmədiklərini gizlədirlər. Belə ki, Parisdə olarkən, ölüm cəzasının icra olunma mənzərəsi mənim tərəqqiyə olan mövhümatımın etibarsızlığını mənə göstərdi. Başın bədəndən necə ayrildığını və hər birinin ayrı-ayrılıqda qutuda taqqıldadığını görəndə mən ağılla deyil bütün varlığımla anladım ki, nə mövcud olan hər şeyin səmərəliyinə dair düşüncələr nə də heç bir tərəqqi nəzəriyyəsi bu əmələ haqq qazandıra bilməz, və əgər dünyanın bütün insanları, dünya yarandığı gündən, hər hansı bir  nəzəriyyəyə əsaslanaraq hesab edirlər ki, bu lazımdır – mən bilirəm ki, bu lazım deyil, bu pisdir və buna görə nəyin yaxşı və lazım olduğunu müəyyən edən hakim nə insanlar dedikləri və etdikləridir, nə də tərəqqidir, bu hakim – yalnız mən və mənim qəlbimdir. Tərtəqqi mövhumatının həyat üçün kifayət etmədiyini mənə anladan daha bir hadisə qardaşımın ölümü idi.Bu ağıllı, xeyirxaq, ciddi bir insan cavan yaşında xəstələndi, bir ildən artıq əzab çəkdi və əzab-əziyyətlə öldü, təmamilə anlamayaraq nə üçün yaşadı, və daha az anlayaraq nə üçün ölür. Onun bu əzab-əziyyətli ölümü zamanı heç bir nəzəriyyə nə mənə, nə də ona bu suallara heçnə cavab verə bilmədilər.

     Lakin bunlar yalnız tək-tük şübhə halları idi, əslində isə mən yalnız tərəqqiyə olan inama etiqad edərək yaşayırdım. “Hər şey inkişaf edir, elə mən də inkişaf edirəm; o ki qaldı bu ingişafın məqsədinə, onu gələcək göstərər”. O zaman mən öz inamımı bu cür qısa və dürüst ifadə etməli idim.

     Xaricdən qayıdaraq, mən kəntdə məskunlaşdım və kənd məktəbləri ilə məşğul olmağa başladım. Bu məşğuliyyət mənim ürəyimə daha çox yatırdı, çünki burada mənim üçün yəqin olan və artıq ədəbi müəllimlik fəaliyyətimdə aydın görünən yalan yox idi. Burada da mən tərəqqi naminə fəaliyyət göstərirdim, lakin mən artıq tərəqqinin özünə tənqidi yanaşırdım. Mən özümə deyirdim ki, tərəqqi özünün bəzi təzahürlərində səhvlərə yol verib və buna görə ibtidai insanlara, kəndli uşaqlara, təmamilə azad yanaşaraq, onlara özləri istədikləri tərəqqi yolunu seçməyi təklif etmək lazımdır.

     Əslində isə mən yeganə həllolunmaz bir məsələ ətrafında fırlanırdım – öyrətmək, özündə bilmədən nəyə öyrədirsən. Ədəbi fəaliyyətin ən yüksək dairəsində mənə aydın idi ki, öyrətmək özündə bilmədən nəyə öyrədirsən – olmaz, çünki görürdümki, hərə bir şeyə öyrədir, və aralarındakı mübahisə və deyişmələrlə yalnız özləri özlərindən öz bilməməzliklərini gizlədirlər; burada isə, kəndli uşaqlarla, mənə elə gəlirdi ki, uşaqlaraöz iştədikləri şeyi öyrənmək imkanı verməklə, bu çətinliyi həll etmək olar. O zaman qəlbimin dərinliyində çox yaxşı bilirdim ki, mən lazım olan heç nəyə öyrədə bilmərəm, çünki heç özüm də nəyin lazım olduğunu bilmirəm. Buna görə indi o zamanki öyrətmək istəyimi həyata keçirmək üçün gah nala, gah mıxa vurduğumu xatırlayanda gülməyim gəlir. Bir il məktəblərlə məşğul olduqdan sonra, mən yenə də xaricə getdim ki, orada öyrənim, nə edim ki, heç özümdə heçnə bilmədiyim halda, başqalarını öyrədə bilim.

     Mənə elə gəlirdi ki, mən buna xaricdə öyrəndim, və bütün bu müdrikliklə silaxlanaraq, kəndlilər azad edilən ildə Rusiyaya qayıtdım və barışdırıcı münsif vəzifəsini tutaraq, savadsız xalqı məktəblərdə, savadlı adamları isə nəşrinə başladığım jurnalda öyrətməyə başladım. Iş, elə bil, yaxşı gedirdi, lakin mən hiss edirdim ki, əqli cəhətdən o qədər də sağlam deyiləm və bu uzun müddət davam edə bilməz. Əgər mənim həyatımın hələ dadını bilmədiyim və xilas ümidi verən daha bir tərəfi, ailə həyatı, olmasa idi, mən, ola bilsin, elə o zaman əlli yaşımda gəldiyim ümidsiz hala gələrdim.

     Bir il ərzində mən münsiflik, məktəblər və jurnalla məşğul oldum. Lakin, ilk növbədə dolaşıb-çaşdığımdan, o dərəcə üzülüb əldən düşdüm ki, münsifliklə bağlı mübarizə mənim üçün o dərəcə ağırlaşdı ki, məktəblərdə ki fəaliyyətim o dərəcə dumanlı göründü ki, jurnaldakı yalnız bir şeydən ibarət olan təsirim – hamını öyrətmək və nəyə öyrətməyə bilmədiyimi gizlətmək istəyimdən ibarət olan təsirim  - mənə o dərəcə ürək bulandırıcı göründü ki, mən daha çox ruhən nəinki cismən xəstələndim, hər şeyi atdım və çöl düzünə başqırların yanına gətdim – təmiz hava udmağa, qımız içməyəvə heyvan həyatı yaşamağa.

     Oradan qayıtdıqda mən evləndim. Xoşbəxt ailə həyatı yaratdığı yeni şərait məni həyatın ümumi mənasının hər hansı bir axtarışından artıq təmamilə yayındırdı. O zaman mənim bütün həyatım ailədə, həyat yoldaşımda, uşaqlarda və buna görə guzaranımı yaxşılaşdırmaqla bağlı qayğılarda cəmləndi. Kamillik arzusu, artıq əvvəllər ümumi kamillik, tərəqqi arzusu ilə əvəz olunaraq, indi artıq bırbaşa mənə ailəmlə birlikdə mümkün qədər yaxşı olmaq arzusu ilə əvəz olundu.

     Beləcə on beş il ütdü.

     Baxmayaraq ki, mən yazıçılığı əhəmiyyətsiz, boş bir fəaliyyət hesab edirdim, bu on beş il ərzində mən hələ də yazırdım. Mən artıq yazıçılığın şirinliyini, cuzi, dəyərsiz işə görə iri pul mükafatları və alqış şirinliyini dadmışdım və onunla yalnız öz maddi durumumu yaxşılaşdırmaq və qəlbimdəki şəxsi və ümumi həyatın mənasına dair bütün sualları boğmaq üçün məşğul olurdum.      

     Mənim üçün yalnız bir hıqiqət var idi – elə yaşamaq lazımdlr ki, özünə və ailənə yaxşı olsun və mən yalnız buna öyrədərək yazırdım.

     Mən beləcə yaşayırdım, lakin beş il bundan əvvəl mənimlə nə isə qəribə bir şey baş verməyə başladı: məni əvvəlcə caşqınlıq, həyat dayanmaları dəqiqələri bürüyürdü, mən elə bil bilmirdim necə yaşayım, nə edim və özümü itirir, ruhdan düşür və məyus olurdum. Lakin bu ötüb kecirdi və mən əvvəlki həyatıma davam edirdim. Sonra bu məyusluq dəqiqələri dahada tez-tez və elə əvvəlki şəkildə təkrar ulunmağa başladılar.   Bu həyat dayanmaları daim eyni suallarla ifadə edilirdi: Nə üçün? Bəs sonra?

     Əvvəlcə mənə elə gəlirdi ki, bu belə -  mənasız, yersiz suallardı. Mənə elə gəlirdi ki, bunlar hamsı məlumdur, və əgər mən nə vaxtsa onların həlli ilə məşğul olmaq istəsəm, bu mənim üçün heç bir çətinlik törətməz – indi isə bununla məşğul olmağa mənim sadəcə olaraq vaxtım yoxdur və əgər nə vaxtsa bu fikirə düşsəm, elə o zaman cavabları taparam. Lakin bu suallar daha da  tez-tez təkrarlanmağa başladılar, daha da inad və təqidlə cavablar tələb olunurdular və bir yerə düşən nöqtələr kimi bu cavabsız suallar qara bir ləkə şəklini aldılar.

     Daxili ölümcül xəstəliyə tutulmuş insanla baş verən bir vəziyyət alındı. Əvvəlcə nasazlığın, xəstə əhəmiyyət vermədiyi, cuzi əlamətləri üzə çıxır, sonra bu əlamətlər tez-tez təklrar olunurlar və zaman baxımından ayrılmaz bir iztiraba birləşirlər. Iztirab artır və xəstə gözünü açıb-yumunca artıq dərk edir ki, nasazlıq kimi qəbul etdiyi hal, onun üçün həyatda ən mühüm, ən əhəmiyyətli olan bir şeydir, bu – ölümdür.

     Eyni hal mənimlə də baş verdi. Mən anladım ki, bu təsadüfi nasazlıq, naxoşluq deyil, əksinə nə isə  çox ciddi mühüm bir şeydir və əgər eyni suallar təkrar olunurlar sa, onda onlara cavab vermək lazımdır. Mən cavab verməyə cəhd etdim. Suallar olduqca mənasız, sadə görünür və uşaq suallarına bənzəyirdilər. Lakin onlara toxunduqda və həll etməyə cəxd etdikdə mən dərhal əmin oldum ki, birincisi, bunlar heç də mənasız və uşaq sualları deyillər, əksinə həyatda ən mühüm və dərin suallardı, və, ikincisi, mən nə qədər düşünürəm sə düşünüm onları heç cür həll edə bilmirəm. Samaradakı mülklə, uşağın tərbiyəsi, kitabın yazılması ilə məşğul olmaqdan əvvəl bütün bunları nə üçün etdiyimi bilməliyəm. Mən bunları nə üçün etdiyimi bilməyənə qədər , heçnə edə bilmərəm. O zaman məni çox düşündürən təsərufatla bağlı fikirlər arasında, ağlıma birdən belə bir sual gəlirdi: ” Yaxşı, tutaq ki sənin Samara quberniyasında 6000 desyatin torpağın, 300 baş atın olacaq, bəs sonra? “, və mən tamamilə çaşıb qalaraq, sonra nə düşünəcəyimi bilmirdim. Yaxud, uşaqları necə tərbiyyə edəcəyim haqda düşünməyə başlayanda, özümə deyirdim: “ Bundan mənə nə? “ Yaxud, xalq necə rifaha, xoş guzarana çata biləcəyi haqda düşünəndə, özümə deyirdim: “ Bundan mənə nə? “ Yaxud, mənim əsərlərimin, mənə gətirəcək şöhrət haqda düşünəndə, özümə deyirdim:” Yaxşı, tutaq ki, sən Qoqoldan, Puşkindən, Şekspirdən, Molyerdən, dünyada bütün yazıçılardan şöhrətli oldun – hə, nə olsun!..” - ...və mən heçnə, heçnə cavab verə bilmirdim.  

                                                                        

                                                                    4

     Mənim həyatım dayandı. Mən yeməyi, içməyi, yatmağı, nəfəs almağı bacarır yeməməyi, içməməyi, yatmamağı, nəfəs almamağı bacarmırdım; lakin mən yaşamırdım, çünki elə bir istək yox idi ki, onun razı salınmasını mənasız hesab etməyim. Nəyi isə arzuladıqda, mən artıq əvvəlcədən bilirdim ki, bu arzuma çatıb çatmayacağımın heç bir əhəmiyyəti yoxdur.

     Əgər sehrbaz gəlib istəklərimi həyata keçirəcəyini təklif etsə idi, ondan nə istəyəcəyimi bilməzdim. Əgər sərxoş dəqiqələrimdə arzu deyil, keçmiş arzularımın adətləri varsa belə, artıq ayıq dəqiqələrimdə mən bilirəm ki, bu yalandır və arzu olunmalı heçnə yoxdur. Mən hətta həqiqətin nə olduğunu bilmək istəmirdim, çünki başa düşürdüm, həqiqət odur ki – həyat boş mənasız şeydir.

     Mən elə bil uzun müddət yaşadım, gəzib dolandım və bir uçuruma gəlib çıxdım və açıq aydın gördüm ki, irəlidə ölümdən, məhvdən başqa heçnə yoxdur. Dayanmaqda olmaz, geriyə dönməkdə olmaz, gözlərini yumaraq irəlidə həyat və xoşbəxtlik yalanı və həqiqi iztirab və həqiqi ölüm, tam məhvdən, yoxluqdan başqa heçnəyin olmadığını görməməkdə olmaz.

     Mən həyatdan bezdim – hansı sa qarşısı alınmaz bir qüvvə məni ondan bir təhər yaxa qurtarmağa sövq edırdı. Demək olmaz ki, mən özümü öldürmək istəyirdim. Məni həyatdan uzaqlaşdıran qüvvə istəkdən daha güclü, daha dolğun, daha ümumi idi. Bu əvvəlki yaşamaq istəyinə bənzər, lakin əks nisbətdə olan bir qüvvə idi. Mən var gücümlə həyatdan uzaqlaşmağa çaışırdım. İntihar fikri ağlıma, əvvəllər həyatı yaxşılaşdırmaq fikri qədər, təbii olaraq gəldı. Bu fikir o qədər cazibəli, o qədər aldadıcı idi ki, mən onu tez-tələsik həyata keçirməmək üçün özümə qarşı bicliklər işlətmək məcburiyyətində idim. Mən yalnız ona ğörə tələsmirdim ki, bütün gücümü bu məsələnin həllinə yönəltmək istəyirdim. Mən özumə, əgər həll edə bilməsəm istənilən zaman vaxt taparam, deyirdim.  Elə ondaca mən, xoşbəxt bir insan, hər axşam paltarımı soyunaraq tək qaldığım otaqdan bağı çıxartdım ki, şkaplar arasındakı tirdən özümü asmayım və ova silahlı getməyi tərgitdim ki, aldanaraq çox asan yolla həyatıma son qoymayım. Mən özümdə bilmirdim nə istəyirəm: mən həyatdan qorxurdum, ondan uzaqlaşmağa çalışırdım və bununla belə ondan hələ də nə isə gözləyirdim.

    Bunlar hamsı mənimlə xoşbəxtliyin zirvəsi hesab edilən – hər tərəfdən hər şeyə  malık olduğum zaman baş verdi: bu baş verən zaman, mənim əlli yaşım yox idi. Mənim xeyrhaq, sevən və sevilən həyat yoldaşım, gözəl evladlarım, mənim tərəfimdən əziyyət çəkmədən böyüyən və genişlənən malikanəm var idi. Mənim yaxınlar və tanişlar arasında hörmətim var idi, əvvəllər heç zaman olmadığı qədər yadlar tərəfidən təriflənirdim və öz-özümü aldatmadan özümü tanınmış bir insan hesab edə bilərdim. Bununla bərabər mən nəinki cismən və ruhən xəstə deyildim, əksinə öz həmyaşıdlarımda nadir halda rast gəldiyim cismi və ruhi gücə malik idim: cismən, kəndlilərdən qeri qalmadan, biçində işləməyə qadir idim; əqlən, səkkiz-on saat dalbadal, belə gərginlikdən heç bir fəsad hiss etməyərək işləməyə qadir idim. Bütün bunlara baxmayaraq  belə bir neticəyə gəldim ki, yaşaya bilmirəm və, ölümdən qorxaraq, özümə qəsd etməmək üçün, özümə qarşı bicliklər işlətmək məcburiyətində idim.

     Daxili durumun mənim ücün belə görünürdü: mənim həyatım kiminsə təfərindən mənə qarşı edilmiş mənasız  və qəddar bir zarafatdır. Ona baxmayaraq ki, mən məni yaradan heç bir “kimi isə”qəbul etmirdim, bu təsəvvür forması, yəni kimsə məni dünyaya gətirərək mənasız və qəddarcasına ələ salıb, mənim üçün ən təbii təsəvvür forması idi.

Qeyri-ixtiyari olaraq təsəvvürümə gəlirdiki ki, hardasa orada kimsə var,və mənim 30-40 il oxuyaraq, cismən və ruhən inkişaf edərək yaşamağıma və indi, əqlən təmamilə bərkiyərək, həyatın, bütövlüklə açıldıgı bir zirvəyə çatmağıma və bu zirvədə axmaqların axmağı kimi, həyatda heç bir şeyin olmadığını, olmayib və olmayacağını aydin şəkildə anlayaraq durmağıma tamaşa edir və gülür.                                                                  Lakin mənə gülən bu kiminsə olub yaxud olmamağından mənə asan deyil.                            Mən nə hər hansı bir əməlimə nədə ki bütövlüklə həyatıma heç bir məna verə bilmirdim. Məni təəcübləndirən yalnız o idi ki, nece olub ki, bunu lap əvvəldən başa düşə bilməmişəm. Bunlar hamsı ta qədimdən hamıya məlumdur. Bu gün-sabah sevdiyim insanları, məni xəstəliklər, ölüm aparacaq (və artıq aparıbda) və üfunət və qurdlardan başqa heçnə qalmayacaq. Mənim əməllərim, hər necə olurlarsa olsunlar, gec-tez hamsı unudulacaqlar, heç mən özümdə olmayacağam. Onda çalışıb əlləşməyin nə faydası var ? Təəcüb doğuran yalnız bir şey var – necə olur ki, insan bunu görmədən yaşaylr. Yalnız həyat səni sərxoş edənəcən yaşamaq olar, ayıldıqda isə, bunların hamsını – yalan, özüdə ki mənasız bir yalan olduğunu görməmək mümkün deyil. Hətta gülməli və maraqlı heçnə yoxdur, sadəcə - amansız və mənasız bir yalan.

Artıq çoxdandır ki, çöllükdə azğın heyvan tərəfindən yaxalanmış yolçu haqda şərq nağılı söylənilib. Heyvandan canını qurtararaq yolçu özünü susuz quyuya atır, lakin quyunun dibində onu udmaq üçün cəhəngini açmış əjdahanı görür. Zavallı, azğın heyvana yem olmamaq üçün, çıxmağa cürət etməyərək və əjdahaya yem olmamaq üçün quyunun dibinə tullanmağa ürək etməyərək quyunun divarlarındakı çatlarda bitən cır kolun budaqlarından bərk-bərk tutub sallanır. Onun əlləri gücdən düşür və o hiss edir ki, tezliklə hər iki tərəfdən onu gözləyən ölümə təslim olmaq məcburiyyətində olacaq; lakin o özünü hələdə saxlayır və özünü saxlayərkən ətrafına baxır və görür ki, iki siçan, biri qara, o biri ağ o sallanan kolun budağına bir bərabərdə dövrə vuraraq, onu gəmirirlər. Indicə kol özü-özünə qırılıb-qopacaq və o əjdahanın cəhənginə düşəcək. Yolçu bunu görür və başa düşür ki, mütləq öləcək; lakin sallanarkən o öz ətrafını axtarır və kolun yarpaqları üstündə bal damcıları tapır, onlara dili ilə çatır və yalayır. Mən də beləcə həyatın budaqlarından yapışmışam və bilirəm ki, mütləq məni parçalamağa hazır olan ölüm əjdahasının cəhənginə düşəcəm və heç cür başa düşə bilmirəm nə üçün mən bu əzab-əziyyətə düçar olmuşam. Mən, əvvəllər mənə sakitlik gətirən balı yalamağa cəhd edirəm, lakin bu bal məni artıq sevindirmir, ağ və qara siçanlar isə - gündüz və geçə - mən sallandığım budağı gəmirirlər. Mən acıq-aydın əjdahanı görürəm və bal artıq mənə həzz vermir. Mən yalnız bir şeyi – qarşısı alınmaz əjdahanı və siçanları görürəm – və onlardan gözümü çəkə bilmirəm. Bu nağıl deyil, bu – həqiqətdir, danılmaz və hər kəsə aydın bir həqiqət.

Əjdaha doğuran vahiməni gözdən gizlədən əvvəlki aldadıcı həyat nəşəsi məni artıq aldatmır. Nə gədər desəmdə: sən həyatın mənasını başa düşə bilmərsən, düşünmə, yaşa – mən bunu edə bilmərəm, çünki əvvəllər bunu olduqca uzun müddət etmişəm. Indi mən gəlib keçən və məni ölümə aparan gecə və gündüzü görməyə bilmərəm. Mən yalnız bunu görürəm, çünki yalnız bu – həqiqətdir. Qalan nə varsa – yalandır.

Digərlərindən daha uzun müddət, mənim fikrimi amansız həqiqətdən yayındıran o iki damcı balın şirinliyini – ailəyə və incəsənət adlandırdığım yazıçılığa olan məhəbbət şirinliyini – mən artıq hiss etmirdim.

“ Ailə...” – özüm-özümə deyərək düşünürdüm; lakin ailə - arvad, uşaqlardır; onlarda insandırlar. Onlarda elə mənim vəziyyətimdədirlər: onlar ya yalan içində yaşamalı, ya da amansız həqiqəti görməlidirlər. Bəs onlar nə üçün yaşamalıdırlar? Nə üçün mən onları sevməliyəm, qorumalıyam, böyütməliyəm və nəzarət etməliyəm? Mənim kimi ümidsizlik içində yaşamaq yahud kütlük üçün mü! Onları sevdiyim üçün, həqiqəti onlardan gizlədə bilmərəm – biliyə doğru atdıqları hər addım onları bu həqiqətə aparır. Həqiqət isə - ölümdür.

“ İncəsənət, poeziya?..” Uzun müddət insanlar tərəfindən təriflənərək və bu tərifin müvəffəqiyyətinin tərisinə düşərək mən özümü inandırırdım ki, bu – elə bir fəaliyyətdir ki, onunla məşğul olmağa dəyər, ona baxmayaraq ki, ölüm gələcək və hər şeyi – məni də, mənim işlərimi də, onlar haqda yaddaşı da – hər şeyi yox edəcək; lakin çox keçməmiş gördüm ki – bu da yalandır. Mənə aydın idi ki,  incəsənət həyatın bəzəyidir, həyata cəlb edən bir tələdir ( həyatın cazibəsi, şirinliyidir ). Lakin mənim üçün həyat öz şirinliyini, cazibəsini itirib, belə olan halda, mən başqalarını necə şirnikdirə, tovlaya bilərəm? Nə qədər ki, başqalarının həyatı məni öz dalğalarında aparırdı və mən öz həyatımla yaşamırdım, nə qədər ki mən inanırdım ki, həyatın mənası var, hərçənd ki mən onu ifadə bilmirəm – poeziya və incəsənətdə hər növ həyatın əks etdirilməsi məni sevindirirdi və mən həyata bu incəsənət güzgüsündən ( aynasından ) baxmaqdan zövq alırdım; lakin mən həyatın mənasını axtarmağa başladıqda, öz həyatımı yaşamaq vacibliyini hiss etdikdə - bu güzgü mənə bir tərəfdən gərəksiz, artıq və gülünc görünürdü, digər tərəfdən isə əzab verirdi. Mən artıq vəziyyətimin mənasız və ümidsiz olduğunu güzgüdə görməklə təsəlli tapa bilməzdim. Qəlbimin dərinliyində inananda ki, mənim həyatımın mənası var, buna sevinir və arxayın olurdum. O zaman həyatda olan məzəli, faciə, həyacan, gözəllik və dəhşətin işıq və kölgələrinin bu oyunu məni əyləndirirdi. Lakin həyatın mənasız və dəhşətli olduğunu biləndə - güzgüdəki oyun artıq məni əyləndirə bilməzdi. Dayağımı gəmirən siçanlar və əjdahanı gördükdə, balın heç bir şirinliyi mənə ləzzət verə bilməzdi.

Lakin buda azmış. Əgər mən sadəcə olaraq başa düşsəydim ki, həyatın mənası yoxdur, arxayın olardım, bilərdim ki, bu mənim qismətimdir. Lakin mən bununla kifayətlənə bilmirdim. Əgər mən meşədə yaşayan və oradan çıxış yolunun olmadığını bilən insan kimi olsaydım, yaşaya bilərdim; lakin mən meşədə azmış və bunu bildiyindən dəhşətə gəlmiş insana bənzəyirdim: o yola çıxmaq arzusunda vurnuxur və bilir ki, atdığı hər addım onu daha da azdırır, lakin vurnuxmaya da bilmir.

Bax bu dəhşət idi. bu dəhşətdən canımı qurtarmaq üçün, mən özümü öldürmək istəyirdim. Mən məni gözləyən faciyə qarşısında dəhşətə gəlirdim – bilirdim ki, bu dəhşət düşdüyüm vəziyyətdən də dəhşətlidir, lakin nə onu unuda bilmirdim, nədə ki səbirlə sonu gözləyə bilmirdim. Ürəkdə damarın partlayacağı yaxud nə isə başqa bir şeyin baş verəcəyi və hər şeyin bitəcəyi haqda düşüncələr nə qədər inandırıcı olsalarda, mən səbirlə sonu gözləyə bilmirdi. Qaranlığın dəhşəti sonsuz idi və mən tez bir zamanda canımı ondan kəndir yahud güllə ilə qurtarmaq istəyirdim. Elə həmin bu hiss məni hər şeydən çox ölümə sövq edirdi.                

    

                                                                   5

    

     Bir neçə dəfə özümə - “ola bilsin nəyi isə nəzərdən qaçırtmışam, nəyi isə başa düşməmişəm?” – deyirdim.- “Axı ola bilməz ki, bu ümidsizlik vəziyyəti insanlara xass olsun.” Mən öz suallarımın izahını insanlar əldə etdikləri bütün biliklərdə axtarmağa başladım. Mən əziyyətə qatılaraq, durmadan axtarırdım, özüdə adi, boş maraqdan, ləng deyil, əksinə əziyyətlə, inadla, gecə-gündüz axtarırdım – ölümlə üz-bə-üz duran insan xilas yolu axtardığı kimi axtarırdım – lakin heçnə tapmadım.

     Mən bütün bilik və elmlərdə axtarırdım və nəinki tapmadım, əksinə əmin oldum ki, mənim kimi, bilik və elmlərdə axtaranların hamısı, elə mənim kimi heçnə tapmayıblar. Özüdə nəinki tapmayıblar, hətta aydın şəkildə etiraf ediblər ki, məni ümidsizlik vəziyyətinə gətirən bu bilik – həyatın mənasız və fani olması haqda bilik – insan son nəticədə əldə edə biləcəyi yeganə şübhə doğurmayan bilikdir.

     Mən hər yanda axtarırdım və, bir tərəfdən, həyatımı təlimdə keçirtdiyimdən, digər tərəfdən isə, elm aləmi ilə sıx əlaqələrim olduğundan və buna görə bütün biliklərini nəinki kitablarda hətta söhbətlərdə mənə açmaqdan imtina etməyən müxtəlif bilik sahələrində çalışan alimlərin özləri ilə əlaqə yaratmaq imkanında olduğumdan – mən elm və biliyin həyat sualına cavab verdiyi hər şeyi öyrəndim.

     Uzun müddət mən heç cür inana bilmirdim ki, elm və bilik həyat sualına verdiyi cavabdan başga heç bir cavab vermir. Elmin, insan həyatı doğurduğu suallarla ümumi heçnəyi olmayan, özünün müddəalarını isbat edən lovğa və ciddi tonunu diqqətlə müşahidə edərək uzun müddət mənə elə gəlirdi ki, mən nəyi isə başa düşmürəm. Uzun müddət mən bilik qarşısında özümü cəsarətsiz hiss edirdim və mənə elə gəlirdi ki, cavabların mənim suallarıma uyğun gəlməməsi elm və biliyin günaxından deyil mənim cahilliyim üzündən baş verir; lakin bu mənim üçün zarafat yaxud əyləncə deyildir, bu mənim bütün həyatımın işi idi və mən istər-istəməz belə bir qənaətə gəldim ki, mənim suallarım – yeganə ganuni, təmamiylə haqlı, hər bir biliyin əsasını təşkil edən suallardır və əgər elm, bu suallara cavab vermək iddiasında olduğuna baxmayaraq, onları cavablandıra bilmirsə - deməli mən öz suallarımla deyil, elm gunahkardır.

     Mənim sualım – məni əlli yaşımda özümə qəst etmək dərəcəsinə gətirən, körpə uşaqdan tutmuş müdrik qocaya dək hər bir insan qəlbində yaşayan sual - ən sadə bir sual idi, lakin bu sualsız həyat mümkün deyil və mən də öz həyat təcrübəmdə bunun şahidi oldum. Sual bundan ibarətdir: “Mənim bu gün etdiyimin, sabax edəcəyimin nəticəsi nə olacaq, - mənim bütün həyatımın nəticəsi nə olacaq?”

     Başqa cür ifadə edilsə, sual belə olacaq: ” Mən nə üçün yaşamalıyam, nə üçün nəyi isə arzulamalıyam, nə üçün nəyi isə etməliyəm? “ Sualı belə də ifadə etmək olar: “ Mənim həyatımın elə bir mənası var ki, məni mütləq gözləyən ölüm ona son qoymasın?”

     Mən bu müxtəlif cür ifadə edilmiş eyni suala bəşər biliyində cavab axtarırdım və müəyyən etdim ki, bu sualla bağlı bütün bəşər bilikləri elə bil iki əks, qarşı-qarşıya duran yarımsferaya bölünür və onların iki əks son nöqtələrində iki qütb yerləşir: biri – mənfi, o biri – müsbət; lakin heç bir qütbdə həyat suallarına cavab yoxdur.

     Biliklərin bir qismi sanki heç sualı tanımır, lakin əvəzində özünün müstəqil, sərbəst şəkildə qoyulmuş suallarına aydın və dəqiq cavablar verir: bu – təcrübi biliklər sırasıdır və onun son axır nöqtəsində riyaziyyat durur; biliklərin digər qismi sualı tanıyır, lakin ona cavab vermir: bu – mücərrəd biliklər sırasıdır və onların son axır nöqtəsində –  metafizikadır.

     Hələ gəncliyimin çağdaş dövründə məni mücərrəd biliklər maraqlandırırdılar, lakin sonralar riyazi və təbiyyat elmləri də məni cəlb etdilər və nə qədər ki, mən öz sualımı özümə aydın şəkildə qoymamışdım, nə qədərki, bu sual öz həllini təqidlə tələb edərək məndə yetişməmişdir, o vaxta qədər mən biliklərin suala verdiyi saxta cavablarla məmnun olurdum.

     Təcrübi bilikləri əsas tutaraq, belə düşünürdüm: “ Hər şey inkişaf edir, təbəqələşir, mürəkkəbliyə və mükəmməlliyə doğru gedir və bu inkişafı idarə edən qanunlar var. Sən – tamın bir hissəsisən. Tamı və inkişaf qanununu  mümkün qədər dərk edərək, sən bu tamda öz yerini də, özünü də dərk edəcəksən”. Nə qədər acı olsa da etiraf edirəm ki,vaxt var idi mən elə bil bununla məmnun olurdum. Bu o zamanlar idi ki, mən özüm mürəkkəbləşir və inkişaf edirdim. Mənim əzələlərim böyüyür və möhkəmlənirdi, hafizəm zənginləşirdi, düşünmək və anlamaq qabiliyyətim artırdı, mən böyüyür və inkişaf edirdim və özüm də bu inkişafı hiss edərək, təbii olaraq düşünürdüm ki, bu elə bütün dünyanın qanunudur və bu qanunda mən öz həyat suallarımında həllini tapacam. Lakin elə bir zaman gəldi ki, mənim inkişafım dayandı -  mən hiss etdim ki, inkişaf deyil, əksinə quruyuram, əzələlərim zəifləyir, dişlərim tökülür – və mən gördüm ki, bu qanun mənə heç nəyi başa salmır, hətta belə bir qanun heç zaman mövcud olmayıb və heç olada bilməzdi, mən isə həyatımın müəyyən dövründə özümdə müşahidə etdiklərimi qanun kimi qəbul etmişəm. Mən bu qanunun tərifinə daha ciddi yanaşdım; və mənə aydın oldu ki, sonsuz inkişaf qanunları mövcud ola bilməzlər; aydın oldu ki: sonsuz zaman və məkanda hər şey inkişaf edir, mükəmməlləşir, təbəqələşir – demək, heçnə deməyə bərabərdir. Bunlar hamısı - mənası olmayan sözlərdir, çünki sonsuzluqda nə mürəkkəb var, nə də sadə, nə qabaq var, nə də arxa, nə daha yaxşı var, nə də daha pis.

     Başlıcası isə o idi ki, mənim şəxsi sualım: mən öz istək və arzularımla birlikdə nəyəm?  - artıq təmamilə cavabsız qalırdı. Mən anladım ki, bu biliklər çox maraqlı, çox cəlbedicidirlər, lakin onların dəqiqliyi və aydınlığı onları həyat suallarına tətbiq etdikdə əks mütənasiblik təşkil edir:nə qədər ki onlar həyat suallarına tətbiq edilmirlər – dəqiq və aydındırlar,həyat məsələlərinin həllinə yönəldikdə isə təmamilə cazibəsiz və anlaşılmaz olurlar.

     Həyat məsələlərinin həllini verməyə cəhd edən elmlər sahəsinə - yəni fiziologiya, biologiyaya, psixologiya, sosiologiyaya müraciət etdikdə, burada son dərəcə fikir kasıblığına, saysız-hesabsız anlaşılmazlıqlara, aidityyatı olmayan sualların həllinə yönəlmiş haqsız iddiaya və baş alıb gedən bir alimin başqaları və hətta özü-özüylə aramsız ziddiyyətdə olmasının şahidi olursan.

     Həyata dair sualların həlliylə məşğul olmayan, yalnız öz elmi, hüsusi suallarına cavbab verən biliklər sahəsinə müraciət etdikdə, insan zəkasının qüdrətinə heyran olursan, lakin əvvəlcədən bilirsən k, burada həyat suallarına cavab yoxdur. Bu biliklər həyata dair sualları tanımaqdan açıq-açığına imtina edirlər. Onlar deyirlər:” Sənin nə olduğunu və nə üçün yaşadığını biz bilmirik və bununla məşğul olmuruq; lakin, əgər sənə işıq, kimyəvi birləşmələr qanunlarını, orqanizmlərin inkişaf qanunlarını bilmək lazımdırsa; əqər sənə cisimlərin, onların formalarının qanunlarını və miqdar və kəmiyyət nisbətini bilmək lazımdırsa, əgər sənə öz ağlının qanunlarını bilmək lazımdırsa, onda bunlarən hamısına bizim aydın, dəqiq və yəqin cavablarımız var.”

     Ümumiyyətlə təcrübi elmlərin həyat suallarına münasibəti belə ifadə edilə bilər: sual: Mən nə üçün yaşayıram? – cavab: Sonsuz böyük məkanda, sonsuz böyük zaman kəsiyində, son dərəcə kiçik zərrəciklər öz formalarını sonsuz mürəkkəblikdə dəyişirlər və sən bu forma dəyişmələrinin qanununu anlayanda, nə üçün yaşadığını da başa düşəcəksən.

         Mücərrəd biliklərə əsaslanaraq belə düşünürdüm: “ Bütün bəşəriyyət onu idarə edən mənəvi dəyərlərə, ideallara əsaslanaraq yaşayır və inkişaf edir. Bu ideallar müxtəlif dinlərdə, elmlərdə, incəsənət növlərində, dövlətçilik formalarında təzahür edilir. Bu ideallar tədricən yüksəlir və bəşəriyyət ali səadətə, rifaha doğru gedir. Mən – bəşəriyyətin bir hissəsiyəm, buna görə mənim vəzifəm bəşər ideallarının dərkinə və həyata keçirilməsinə yardım etməkdən ibarətdir. Ağlımın körpə vaxtında mən bu cür düşüncəylə məmnun olurdum, lakin həyat sualı məndə bütün aydınlığıyla baş qaldıranda, bütün bu nəzəriyyə alt-üst oldu. Bu növ biliklərin bəşəriyyətin kiçicik bir hissəsini öyrənib, əldə edilən nəticələri ümumi nəticə kimi qələmə vermələrinin səhlənkar səhvini nəzərə almasaq, bu baxışın müxtəlif tərəftarlarının bəşər ideallarının nədə olduğuna dair məsələdə biri birinə zidd olmalarını nəzərə almasaq – bu baxışın qəribəliyimi deyim, ağılsızlığımı deyim ondadır ki, hər bir insan onu gözləyən: “ mən nəyəm “, yaxud: “ mən nə üçün yaşayıram “, yaxud: ” mən nə etməliyəm  “, - sualına cavab verməkdən əvvəl: “ ona yalnız kiçicik bir zaman kəsiyində, kiçicik bir hissəsi məlum olan, bütün bu ona məlum olmayan bəşəriyyətin həyatı nədir “- sualını həll etməlidir. Özünün nə olduğunu başa düşmək üçün, insan əvvəlcə onun kimi özlərini anlmayan insanlardan ibarət olan bu əsrarəngiz bəşəriyyətin nə olduğunu başa düşməlidir.

         Etiraf edirəm ki, vaxt var idi mən buna inanırdım. Bu o dövr idi ki, mənim, şıltaqlıq və istəklərimə haqq qazandıran, özümün sevimli ideallarım var idi və mən elə bir nəzəriyyə yaratmağa çalısırdım ki, ona əsaslanaraq öz şıltaqlıq və istəklərimə bəşəriyyət qanunu kimi baxım. Lakin həyat sualı bütün aydınlığıyla mənim qəlbimdə baş qaldıranda, bu cavab dərhal alt-üst oldu. Mən anladım ki, təcrübi elmlər sahəsində həqiqi elmlər və yarımelmlər, yəni onlara aid olmayan suallara cavab verməyə çalışan elmlər olduğu kimi, bu sahədə də aid olmayan suallara cavab verməyə çalışan, bir sıra çox yayılmış elmlər mövcuddur. Bu sahənin yarımelmləri – hüquq, ictimai, tarix elmləri – hər biri özü bildiyi kimi, xəyalən, bütün bəşəriyyətin həyat sualını həll etməklə, insanın suallarını həll etməyə çalışır.

         Lakin təcrübi elmlər sahəsində olduğu kimi, özünə, səmimi şəkildə, mən necə yaşayım sualını verən insan: sonsuz hissəciklərin sonsuz məkanda zaman baxımından sonsuz mürəkkəb dəyişikliklərini öyrən və sən öz həyatını başa düşəcəksən – cavabıyla məmnun ola bilmədiyi kimi, burada da səmimi insan: nə əvvəlini, nə axırını bilməyə qadir olmadığımız və hətta kiçicik hissəciyini bilmədiyimiz bütün bəşəriyyətin həyatını öyrən və sən öz həyatını başa düşəcəksən – cavabıyla məmnun ola bilməz. Təcrübi yarımelmlər kimi, bu yarımelmlərdə öz vəzifələrindən yayındıqca anlaşılmazlıqlar, səhvlər, cəfəngiyyətlər və ziddiyyətlər toplusuna çevrilirlər. Təcrübi elmin vəzifəsi – maddi təzahürlərin səbəbiyyat ardıcıllığının öyrənilməsidir. Təcrübi elm əsas səbəb haqda sualı daxil edən kimi, cəfəngiyyat alınır. Mücərrəd elmin vəzifəsi – həyatın səbəbsiz mahiyyətini dərk etməkdir. Səbəbiyyat təzahürlərin tədqiqini, yəni ictimai, tarixi hadisələrin tədqiqini daxil edən kimi, cəfəngiyyat alınır.

Təcrübi elm yalnız öz tədqiqatlarına əsas səbəbi daxil etmədiyi halda müsbət bilik verir və insan təfəkkürünün qüdrətini nümayiş edir. Əksinə, mücərrəd elm – yalnız səbəbiyyat təzahürlərinin ardıcıllığına aid suallardan təmamiylə imtina etdikdə və insanı yalniz əsas səbəbə münasibətdə göstərdikdə - elm sayılır və insan təfəkkürünün qüdrətini nümayiş edir. Bu sahədə olan və bu yarımsferanin qütbünü təşkil edən belə bir elm – metafizikadır,yaxud mücərrəd fəlsəfə. Bu elm aydın şəkildə: mən və bütün dünya nədir? və mən və bütün dünya nəüçündür? – sualını qoyur və yarandığı bir gündən o daim eyni cavabı verir. Mənim və mövcud olan hər şeyin daxilində olan həyat mahiyyətini ideyalar, substansiya, ruh yaxud iradə adlandırdığından asılı olmayaraq, filosof yalnız bir şeyi – bu mahiyyət mövcuddur və MƏN həmin o mahiyyətəm – deyir, lakin o nə üçündür o bilmir və əgər o dəqiq müdrükdürsə cavab vermir.

         Mən soruşuram: Bu mahiyyət nə üçün mövcuddur? Onun mövcudluğunun və mövcud olacağının nəticəsi nə olacaq?..  Fəlsəfə nəinki cavab vermir, əksinə özüdə yalnız bunu soruşur. Əgər o – həqiqi fəlsəfədirsə, onda onun bütün fəaliyyəti yalnız bu sualı aydın şəkildə ifadə etməkdən ibarətdir. Əgər o öz məqsədinə sadiqdirsə, onda o: “ Mən və bütün dünya nədir ? “ sualına, - yalnız: “ hər şey və heçnə “ cavabı, “ nə üçün dünya və nə üçün mən mövcudam? “ – sualına isə, - yalnız: “ bilmirəm “ – cavabı verir.

         Beləki,fəlsəfənin mücərrəd cavabları cavaba oxşar heçnə vermir, - ona görə yox ki, aydın , təcrübi sahədə olduğu kimi, burada  da cavab mənim sualıma aid deyil, bu ona görə baş verir ki, burada ağılın bütün fəaliyyəti məhz mənim sualıma yönəlməsinə baxmayaraq cavab yoxdur və cavab əvəzinə bir qədər mürəkkəbləşmiş formada həmin sual alınır.

  

                                                                            vı 

                               Həyat sualına cavab axtararkən, mən, meşədə yolunu azmış insanın keçirtdiyi hisslərə bənzər hisslər keçirtdim.

                               O talaya çıxıb, ağaca qalxıb və buradan onun nəzərinə açıq-aydın şəkildə ucsuz bucaqsız sahələr açılıb, lakin o orada evinin olmadığının şahidi olub; meşənin cəngəlliyinə, zülmət içinə girib və tükürpədici zülmət görüb, lakin burada da evdən heç bir əsər əlamətin olmadığının şahidi olub.

                               Beləcə, mən insan bilikləri cəngəlliyində, bir tərəfdən, mənə aydın, lakin bu istiqamətdə evin ola bilmədiyi üfüqləri açan riyazi və təcrübi biliklər işığı, digər tərəfdən isə, irəlilədikcə daha böyük qaranlığa qərq olduğum mücərrəd biliklər zülməti arasında gəzib dolaşırdım və nəticədə əmin oldum ki, burada çıxış yolu yoxdur və heç ola da bilməz.

                               Aydın biliklərə müraciət etdikdə mən başa düşürdüm ki, bununla yalnız nəzərimi sualdan çəkirəm. Mənə açılan üfüqlər nə qədər aydın, cəzbedici olsalarda, bu biliklərin sonsuzluğuna dalmaq nə qədər maraqlı olsa da, mən artıq anlayırdım ki, onlar nə qədər mənə gərək deyillərsə, nə qədər mənim sualıma cavab vermirlərsə,o qədər aydın və faydalıdırlar. Mücərrəd sahədə isə mən yaxşı anlayırdım ki, ona baxmayaraq ki, yaxud məhz ona görə ki, biliyin məqsədi birbaşa mənim sualıma cavab verməyə yönəlmişdir, mən özümə verdiyim cavabdan başqa cavab yoxdur: Mənim həyatımın mənası nədir? – Heçnə. – Yaxud: Mənim həyatımın nəticəsi nə olacaq? – Heçnə. – Yaxud: Mövcud olan hər şey nə üçün mövcuddur və mən nə üçün mövcudam? – onun üçün ki, mövcuddur.

                               Bəşəri biliklərin bir qisminə sualla müraciət etdikdə, mən soruşmadığım şeylər haqda: ulduzların kimyəvi tərkibi, günəşin Herkules bürcü istiqamətində hərəkəti, növlərin və insanın yaranması, hədsiz kiçik atomların forması, efirin hədsiz kiçik, çəkisi olmayan hissəciklərinin titrəyişi haqda saysız-hesabsız dəqiq cavablar alırdım; lakin biliklərin bu qismi mənim: həyatımın mənası nədir? – sualıma, bir cavab verirdilər: sən – o şey ki, sən həyat adlandırırsan – hissəciklərin müvəqqəti, təsadüfi bəndləməsidir (birləşməsidir). Bu hissəciklərin qarşılıqlı təsiri, dəyişikliyi səndə  həyat adlandırdığın şeyi törədir. Bu bəndləmə (birləşmə) bir müddət qalacaq (davam edəcək); sonra bu hissəciklərin qarşılıqlı əlaqəsi sona catacaq – və sən həyat adlandırdığın şeydə sona yetəcək, sənin bütün suallarında bitəcək. Sən - nəyinsə təsadüf nəticəsində yapılmış yumağısan. Yumaq çürüyür. Bu çürüməni yumaq öz həyatı adlandırır. Yumaq dağılacaq – və çürümə və bütün suallar qurtaracaq. Biliklərin aydın tərəfi belə cavab verir və əgər o yalnız öz əsaslarına ciddi, qəti surətdə riayyət edirsə, başqa heçnə deyə bilmir.

                               Belə cavab alanda məlum olur ki, verilən cavab qoyulmuş suala heç bir aydınlıq gətirmir. Mənə həyatımın mənasını bilmək lazımdır, onun sonsuzluğun hissəciyi olması isə, nəinki ona məna vermir, əksinə mümkün ola biləcək hər hansı bir mənanıyox edir(istisna edir).

                               O ki qaldı təcrubi dəqiq biliklərin mücərrəd biliklərlə etdiyi anlaşılmaz sövdələşmələrə və nəticədə həyatın mənasının inkişaf və inkişafa yardımdan ibarət olduğunu deyilməsinə, bu sövdələşmələr öz yanlışlığı və anlaşılmazlığına görə cavab sayıla bilməzlər.

                               Biliklərin digər mücərrəd tərəfi öz əsaslarına ciddi riayət etdikdə, suala acıq şəkildə cavab verərək, hər yerdə və hər zaman eyni cavabı verib və verir: dünya dərk edilməz bir varlıqdır. Insan həyatı bu dərk edilməz “tamın” dərk edilməz hissəsidir. Mən yenə də mücərrəd və təcrübi biliklər arasında olan və hüquq, siyasət, tarix adlandırılan yarımelmlərin ballastını təşkil edən bütün sövdələşmələri kənara qoyuram. Bu elmlərə yene də yanlış olaraq inkişaf, mükəmməlləşmə anlayışları daxil edilir, fərq yalnız ondadır ki, təcrübi sahədə hər şeyin inkişafı, buruda isə - insan həyatının. Səhv isə eynidir: sonsuzluqda baş verən inkişaf, mükəmməlləşmə məqsədsiz və istiqamətsizdir və buna görə bu cavab mənim sualımla bağlı heçnəyə aydınlıq gətirmir.                              Harada ki, mücərrəd bilik dəqiqdir, yəni bütün mövcud hadisələri yalnız yeni fəlsəfi qrafalara bölüşdürüb və onlara yeni ad verməyə xidmət edən, Şopenqauer professor fəlsəfəsi adlandırdığı fəlsəfədə deyil - həqiqi fəlsəfədə; harada ki, filosof əsas sualı nəzərdən qaçırtmır, orada cavab həmişə bir olub – bu Sokratın, Şopenqauerin, Süleymanın, Buddanın verdikləri cavablardır.

                               Sokrat ölümə hazırlaşaraq deyir: “Biz həyatdan nə qədər uzaqlaşacağıqsa, yalnız o qədər həqiqətə yaxınlaşacağıq. Biz, həqiqəti sevənlər, həyatda nəyə can atırıq? Cismdən və cismani həyat törətdiyi bütün bəlalardan qurtulmağa. Belə olan halda ölüm gələndə bəs biz necə sevinməyək?”

                               “Müdrik həyatı boyu ölüm axtarır, ona görə ölüm onu qorxutmur.”

                               Şopenqauer deyir: “Dünyanın daxili mahiyyətinin iradə olduğunu dərk etdikdə və bütün hadisə və tazahürlərdə, təbiətin qara qüvvələrinin şüursuz cəhdlərindən insanın tam şüurlu fəaliyyətinə dək, bu iradənin yalnız maddiliyini qəbul etdikdə, biz heç cür belə bir nəticənin qarşısını ala bilmərik ki, iradənin azad inkar edilməsi, özünüməhvi ilə bərabər dünyanı təşkil edən, maddiliyin bütün pillələrindəki bütün təzahürlər, məqsədsiz və arasıkəsilməz daimi cəhdlər və meyllər yox olacaq, ardıcıl formaların müxtəlifliyi yox olacaq, forma ilə bərabər onun bütün təzahürləri öz ümumi formaları ilə, zaman və məkanla, yox olacaq və nəhayət onun sonuncu əsas forması – subyekt və obyekt yox olacaq. Iradə yoxdursa, təsəvvür yoxdursa - dünya da yoxdur. Bizim qarşımızda, əlbətdə, yalnız heçnə galır. Lakin, bu heçliyə keçməyə müqavimət göstərən bizim təbiətimiz, bizim dünyamız kimi bizim özümüzü də təşkil edən, yalnız həmin bu müvcud olma istəyidir (Wille zum Leben). Bizim heçlikdən bu dərəcə qorxumuz, yaxud, başqa sözlə, bu dərəcə yaşamaq istəyimiz – yalnız onu göstərir ki, biz özümüz yalnız bu həyat istəyiyik və ondan başqa heçnə deyilik. Ona görə, istəklərin tam məhvindən sonra bizə, hələ də iradə ilə zəngin olanlara qalan, əlbətdə, heçnə olacaq; və, əksinə, kimin ki iradəsi çevrilmişdir və özündən imtina etmişdir, onlar üçün bizim bu qədər real dünyamız, onun bütün günəşləri və südlü yolları ilə, heçnədir.”

                               Süleyman deyir: “Mənasız və fani – hər şey mənasız və fanidir!  Günəş altında çalışan insana bütün zəhmətlərindən ona nə fayda? Nəsillər ötür, nəsillər gəlir, dünya isə əbədi olaraq qalır. Nə olubsa, o da olacaq; və nə edilibsə, o da ediləcək; və günəş altında yeni heçnə yoxdur. Nə isə baş verəndə onun haqda deyirlər: “bax, bu yeni bir şeydir”; lakin bu artıq bizdən əvvəlki dövrlərdə olmuşdur. Keçmiş haqda xatirə yoxdur; və olacaq haqda, ondan sonra olanlarda xatirə qalmayacaq. Mən, Ekkliziast, İyerusalimdə israil hökmdarı olmuşam və qəlbimi səma altında baş verənləri müdrikliklə öyrənməyə və sınamağa həsr etmişəm – bu çətin işi tanrı bəşər evladlarına verib ki, onunla məşğul olsunlar. Günəş altında görülən bütün işləri sezdim, - hər şey fani və ruhun əzabıdır... Mən öz qəlbimdə belə dedim: mən yüksəlib göylərə qalxdım, məndən əvvəl İyerusalimdə hökmranlıq edənlərin hamsından artıq müdriklik əldə etdim, qəlbimdə xeyli müdriklik və bilik gördü. Qəlbimi müdrikliyi və ağılsızlıq və səfehliyi dadmağa həsr etdim və anladım ki, elə bu da – ruhun əzabıdır. Çünki böyük müdriklikdə böyük qəm qüssə var; və biliyini artıran – dərdini artırır.        

əə dddd                    Mən öz qəlbimdə dedim; qoy mən səni əyləncə, keflə sınayım və heyrhaqlıqla nəşələnim; lakin bu da – mənasız və fanidir. Gülüş haqda dedim: səfehlik, əyləncə, kef haqda isə: o nə edir? Öz qəlbimdə cismimə şərabla həzz vermək fikrinə düşdüm və qəlbim müdrikliklə idarə olduğu halda, insan övladları üçün nəyin yaxşı olduğunu, az günləri ərzində səma altında nə etmələrini anlayana qədər, səfehlik də edim. Mən böyük işlər təşəbbüskarı oldum: özümə evlər tikdim, üzüm bağları saldım. Özüm üçün bağlar və meşələr saldım və orada cürbəcür barlı ağaclar əkdim; bağ və meşələri suvarmaq üçün hovuzlar tikdim; nökər və qulluqçular aldım, ev adamlarımda var idi; özümə hökmdarlardan və vilayətlərdən gümüş, qızıl, daş-qaş və qiymətli əşyalar yığdım; müğənni və bəşər evladlarının könlünü açan müxtəlif musiqi alətləri aldım. Mən məndən əvvəl İyerusalimdə olanların hamsından dövlətli və qüdrətli oldum; və müdrikliyim də mənimlə idi. Gözlərim istədiyi heçnədən onları məhrum etmirdim və qəlbimə heç bir şənliyi gadağan etmirdim. Nəhayət, mən gördüyüm bütün işlərə və bu işləri görərkən sərf etdiyim bütün zəhmətə dönüb baxdım və budur – hamsı ruhun əzabı, mənasız və fanidir və günəş altında onlardan heç bir fayda yoxdur. Nəhayət, mən müdrikliyə və ağılsısliq və səfehliyə nəzər salmaq üçün geriyə baxdım və anladım ki, hamsını eyni aqibət gözləyir. Qəlbimdə özümə dedim: səfehi gözləyən aqibət məni də gözləyir – onda nə üçün mən bu qədər müdrik oldum? – və öz qəlbimdə dedim: elə bu da – mənasız və fanidir. Çünki müdriki də səfehi kimi əbədi xatırlamayacaqlar; gələcək günlərdə hər şey unudulacaq və, əfsus, müdrik səfehlə bərabər ölür! Mən həyata nifrət eydim, çünki günəş altında görülən işlər məndə nifrət oyatdı, ona görə ki , hər şey – ruhun əzabı və mənasız və fanidir. Mən günəş altında çəkdiyim zəhmətin hamsına nifrət etdim, çünki məndən sonra gələn insana qoyub getməliyəm; çünki günəş altında çəkdiyi bütün zəhmətdən və qəlbinin qayğısından insan nə əldə edəcək; çünki onun bütün günləri – kədər, bütün zəhməti – iztirabdır; hətta gecələrdə onun qəlbi rahatlıq bilmir... bu da – mənasız və fanidir. O xoşbəxtlik də insanın ixtiyarında deyil ki, öz zəhmətindən yesin, içsin və ruhuna həzz versin.

                               Hər şeyin və hamının aqibəti birdir: möminində kafirində, xeyirxağında zalımında, pakında haramında, qurban verənində qurban verməyənində, səhavətlinində günahkarında; and içənində anddan qorxanında aqibəti birdir. Günəş altında baş verənlərin yamanlığı da elə odur ki, hamını bir son gözləyir və insan evladlarının qəlbi pisliklə doludur və ağılsızlıq onların qəlbindədir, onların həyatında dır; bundan sonra isə onlar... ölürlər. Dirilər arasında onların hələ də ümidi var, çünki diri köpəyə ölü aslandan yaxşıdır. Dirilər bilirlər ki, öləcəklər, ölülər isə heçnəyi bilmirlər və artıq onların haqqını vermək mümkün deyil, çünki onlar haqda heç xatirə də qalmayıb; onların məhəbbəti də, nifrəti də, qısqanclığı da artıq yox olub və günəş altında edilən heçnədə onların daha heç zaman payı olmayacaq.”

                               Bunu Süleyman, yaxud bu sözləri yazan insan deyir.

                               Bunu isə hind müdrikliyi deyir.

                               Xəstəliyin, qocalığın və ölümün, ondan gizli saxlandığından, nə olduğunu bilməyən, gənc xoşbəxt şaxzadə, Sakia-Muni, gəzintiyə çıxır və dişsiz, zəif, dəhşətli hala düşmüş bir qocanı görür. Indiyə qədər qocalığın nə olduğunu bilməyən şaxzadə təəcüblənir və arabaçıdan bunun nə olduğunu və bu insanın  nə üçün belə iyrənc, eybəcər, zavallı vəziyyətə gəldiyini soruşub öyrənir. Şaxzadə biləndə ki, bu bütün insanların ümumi aqibətidir və o da, gənc şaxzadə, mütləq bu vəziyyətə düşəcək, artıq gəzintiyə gedə bilmir və bu haqda düşünmək üçün geri dönməyi əmr edir. O xəlvətə çəkilir və düşünür və, yəqin ki, özü üçün bir təsəlli fikirləşir, çünki yenə şən və xoşbəxt gəzintiyə çıxır. Lakin bu dəfə o xəstəyə rast gəlir. O gözləri qaralmış, əldən düşmüş, göyərmiş, titrəyən bir insanı görür. Şaxzadə xəstəliyin nə olduğunu bilmədiyindən, dayanır və bunun nə olduğunu soruşur. Biləndə ki, bu – bütün insanların dücar olduğu xəstəlikdir və o özü, sağlam və xoşbəxt şaxzadə, sabah beləcə xəstələnə bilər, yenə də şənlənmək həvəsindən düşür, qayıtmaq əmri verir və yenə təskinlik axtarır və, yəqin ki, onu tapır, çünki üçüncü dəfə gəzintiyə çıxır; lakin üçüncü dəfə o başqa bir mənzərənin şahidi olur, o görür ki, nə isə aparırlar. “ Bu nədir? ” – Ölüdür. – “ Ölü nədir? “ – şaxzadə soruşur. Ona deyirlər ki, ölü olmaq bu insan kimi olmaqdır. Şaxzadə ölüyə yaxınlaşır, üzünü açır və baxır ona. “ Bəs sonra onunla nə olacaq? “ – Ona deyirlər ki, onu torpağa basdıracaqlar. “ Nə üçün? “ Ona qörə ki, o, artıq heç vaxt sağ olmayacaq və ondan yalnız üfunət və qurdlar qalacaq. – “ Bu bütün insanların aqibətidir? Mənimlə də həmin şey olacaq? Məni də basdıracaqlar, məndən də üfunət olacaq və məni də qurdlar yeyəcəklər? “ – Bəli. – “ Geriyə! Mən gəzməyə getmirəm və daha heç vaxt getməyəcəm. ”

                               Sakia-Muni həyatda təsəlli tapa bilmədi və belə bir qənaətə gəldi ki, həyat - ən böyük bədbəxtlikdir və qəlbinin bütün gücünü özünü və başqalarını ondan azad etməyə sərf etdi. Özüdə elə azad etməyə ki, hətta ölümdən sonra da həyat heç zaman yenidən başlamasın, onu təmamilə, kökündən məhv etmək. Bunu bütün hind müdrikliyi deyir.

                               Insan müdrikliyinin həyat sualına verdiyi açıq cavablar bunlardır.

                               “Cismin həyatı bədbəxtlik və yalandır. Ona görə bu cismin həyatının məhvi – xoşbəxtlikdir və biz onu arzulamalıyıq,” – Sokrat deyir.

                               “Həyat o şeydir ki, olmalı deyil – bədbəxtlikdir və heçliyə keçid həyatda olan yeganə səadətdir,” – Şopenqauer deyir.

                               “Həyatda olan hər şey – səfehlik də müdriklik də, zənginlik də yoxsulluq da, sevinc də kədər də - hamısı fani, mənasız və boş şeydir. Insan öləcək və heçnə qalmayacaq. Bu axmaqlıqdır”, - Süleyman deyir.

                               “Qaçılmaz iztirab, zəifləmə, xəstəlik və ölüm fikri ilə yaşamaq olmaz – özünü həyatdan, ümumiyyətlə həyatın mümkünlüyündən azad etmək lazımdır,” – Budda deyir.

                               Bu, böyük mütəfəkkirlər dediklərini onlar kimi milyonlarla insanlar deyirdilər, düşünürdülər və hiss edirdilər. Elə mən də düşünürəm və hiss edirəm.

                               Belə ki, mənim biliklər arasında gəzib dolaşmağım nəinki məni ümidsiz vəziyyətdən çıxartmadı, əksinə onu daha da artırdı. Biliklərin bir qismi həyat suallarına cavab vermirdi, o birisi isə cavab verdi və cavab verərək mənim ümidsizliyimi təmamiylə təsdiq etdi və göstərdi ki, mən gəldiyim nəticə səhvimin məhsulu, ağlımın xəstə durumunun nəticəsi deyil, - əksinə o mənə onu təsdiq etdi ki, mən doğru düşünürdüm və mən gəldiyim nəticə bəşəriyyətin ən böyük müdriklərinin gəldiyi nəticə ilə üst-üstə düşür.

                               Özünü aldatmağa dəyməz. Hər şey – fani və mənasızdır. Doğulmayan bəxtəvərdir, ölüm həyatdan yaxşıdır, ondan canını qurtarmaq lazımdlr.

ə    

                                                                                           VII       

                              

                               Sualların izahını bilikdə tapmayaraq, mən bu izahı məni əhatə edən insanlarda tapmaq ümidi ilə, həyatda axtarmağa başladım və insanları – mənim kimilərini, ətrafımda necə yaşadıqlarını və məni ümidsiz vəziyyətə gətirən bu suala necə münasibət bəslədiklərini – müşahidə etməyə başladım.

                               Mən təhsil və həyat tərzinə görə mənimli eyni mövqedə olan insanlarda bunları müəyyən etdim.

                               Mən müəyyən etdim ki, bizim mühitdə yaşayan insan üçün düşdüyümüz bu dəhşətli vəziyyətdən dörd cıxış yolu mövcuddur.

                               Birinci çıxış yolu – xəbərsizlikdir. O, həyatın bədbəxtlik və mənasız şey olduğunu bilməməkdən, başa düşməməkdən ibarətdir. Bu qəbildən olan insanlar - əksərən qadınlar, yaxud çox gənc, yaxud çox küt insanlar – Sopenqauer, Süleyman, Budda gördükləri həyat sualını hələ anlamayıblar. Bu insanlar nə onları gözləyən əjdahanı, nə də yapışdıqları kolları gəmirən siçanları görmürlər və bal damcılarını yalayırlar. Lakin onlar bu bal damcılarını yalnız bir vaxta qədər yalayırlar: nə isə onların diqqətini əjdaha və siçanlara cəlb edəcək – və onların yalamaqlarına son gələcək. Onlardan mən heç nə öyrənə bilmərəm, bildiyin şeyi bilməmək mümkün deyil.

                               Ikinci çıxış yolu – epikurçuluqdur. O, həyatın fani, mənasız olduğunu bilərək, müvəqqəti də olsa mövcud nemətlərdən istifadə etməkdən və əjdaha və siçanlara baxmadan ən yaxşı üsulla balı yalamaqdan, xüsusiylə əgər kolda o çoxdursa, ibarətdir. Süleyman bu çıxış yolunu belə təsvir edir.

                               “Mən əylənməyi tərif etdim, çünki insan üçün günəş altında yemək, içmək və şənlənməkdən yaxşı heçnə yoxdur: bu onu, Allahın ona günəş altında bəxş etdiyi və zəhmətdə keçirtdiyi günlərdə əhatə edir.

                               Beləliklə, get şənlənərək çörəyini ye və qəlbinin sevincində şərabını iç... Fani həyatının bütün günlərində, bütün fani günlərin ərzində sevdiyin qadınla həyatdan həzz al, çünki bu – sənin günəş altında çalışdığın zəhmətdə və həyatında olan qismətindir... Qolunun gücü çatdığı nə varsa hamsını et, çünki getdiyin qəbirdə nə iş var, nə düşünmək var, nə bilik var nə də müdriklik.”

                               Bizim mühitdən olan insanların əksəriyyəti bu ikinci yolun yolçularıdırlar. Yaşadıqları şərait onların həyatında xoş günlərin pis günlərə nisbətən daha çox olduğunu təmin edir, mənəvi kütlükləri isə onlara imkan verir ki, vəziyyətlərinin üstünlüyünün təsadüfi olmasını, hamının, Süleyman kimi, min qadın və saraya sahib ola bilmədiyini, hər min arvadı olan insana min arvadsız insan olduğunu və hər saraya onu alın təri ilə tikən min insan olduğunu və bu gün məni Süleyman  sabah isə Süleymanın qulu edə bilən təsadüfü unutsunlar. Bu insanların təsəvvür kütlüyü isə onlara imkan verir ki, Buddaya rahatlıq verməyən – xəstəliyin, qocalığın və bu gün-sabah bütün həzzləri  yox edən ölümün qaçılmazlığını unutsunlar. Ona baxmayaraq ki, bu insanların bəziləri iddia edir ki, onların fikir və təsəvvür kütlüyü pozitiv adlandırdıqları fəlsəfədir, düşünürəm ki. bu onları sualı görməyərək balı yalayanlardan ayırmır. Bu insanlara da mən təqlid edə bilməzdim: onların təsəvvür etmə kütlüyü məndə olmadığından, mən onu süni olaraq özümdə yarada bilməzdim. Mən hər bir canlı insan kimi, bir dəfə əjdaha və siçanları gördükdə gözlərimi onlardan çəkə bilməzdim.

                               Üçüncü çıxış yolu güc və enerjinin çıxmasıdır. O, həyatın bədbəxtlik və mənasız şey olduğunu anladıqda , ona son qoymaqdan ibarətdir. Bunu tək-tük güclü və ardıcıl insanlar edirlər. Onlar axmaqcasına ələ salındıqlarını anlayaraq və başa düşərək ki, ölənlər dirilərdən xoşbəxtdirlər və hər şeydən yaxşı odur ki, mövcud olmayasan, belə də edirlər və dərhal bu səfeh zarafata son qoyurlar, şükürlər olsun vasitələr də var: boğaza kəndir, su, ürəyi sancmaq üçün bıçaq, dəmir yollarında qatarlarlar. Bu çıxış yolunu seçən insanların sayı bizim mühitdə gün-bə-gün artır. Onlar çox vaxt həyatlarının ən gözəl dövründə, daxili güclərinin çiçəklənən, insdan ağlını, mənliyini alçaldan vərdişlərinin isə hələ az mənimsənildiyi bir vaxtda belə edirlər. Mən görürdüm ki, bu ən ləyaqətli çıxışdır və ona əl atmaq istəyirdim.

                               Dördüncü çıxış yolu zəiflik göstərməkdir. O, həyatın bədbəxtlik və mənasəz bir şey olduğunu anlayaraq, ondan heçnə çıxa bilməyəcəyini əvvəlcədən bilərək, onu davam etməkdən ibarətdir. Bu yolu seçən insanlar anlayırlar ki, ölüm həyatdan yaxşıdır, lakin məntiqi addım atmaq – yalanı tezliklə qurtarmaq və özünü öldürmək – gücünə malik olmadıqlarından, elə bil nəyi isə gözləyirlər. Bu – zəiflik göstərməkdir, çünki əgər mən yaxşının nə olduğunu bilirəmsə və o mənim ixtiyarımdadır, nəyə görə ondan istifadə etməyim?.. mən bu insanlar sırasında idim.

                               Beləliklə, mən araşdırdığım insanlar dörd yolla bu dəhşətli ziddiyyətdən azad olurdular. Ağlımın diqqətini nə qədər toplasam da, bu dört çıxışdan başqa çıxış görmürdüm. Birinci çıxış: həyatın bədbəxtlik, mənasız və fani olduğunu və ölümün həyatdan yaxşı olduğunu anlamamaqdır. Mən bunu yaxşı bilirdim və bunu bildikdə ona gözlərimi yuma bilməzdim. Digər çıxış – gələcək haqda düşünməyərək, həyatdan necə varsa elədə istifadə etmək. Bunu da edə bilmirdim. Mən Sakia-Muni kimi, qocalığın, iztirabların, ölümün olduğunu bilə-bilə ova gedə bilməzdim. Mənim təhəyyülüm olduqca canlı idi. Bundan başqa, mən bir dəqiqəlik təsadüf nəticəsində mənim bəxtime düşən bir anlıq həzzə sevinə bilməzdim. Üçüncü cixış: həyatın bədbəxtlik və axmaqlıq olduğunu anlayaraq ona son qoymaq, özünü öldürməkdir. Mən bunu başa düşmüşdüm, lakin nəyəsə görə hələ də özümü öldürmürdüm. Dördüncü çixiş - Süleymanın, Şopenqaerin vəziyyətində yaşamaq – yəni həyatın axmaq bir zarafat olduğunu bilmək və hələ də yaşamaq, yuyunmaq, gəyinmək, nahar etmək, danışmaq və hətta kitab yazmaq. Mən bundan əziyyət çəkirdim, üzülürdüm lakin hələ də bu vəziyyətdə qalırdım.

                               Indi mən başa düşürəm ki, əgər mən özümü öldürmədim sə, bunun səbəbi o idi ki, mən düşüncələrimin ədalətsiz olduğunu dumanlı şəkildə anlayırdım. Mənim müdriklərlə birlikdə həyatın mənasızlığlna gətirən düşüncələrin gedişi mənə nə qədər inandırıcı və şübhəsiz görünsə də, məndə düşüncələrimin başlanğıc nöqtəsinin həqiqət olmasına dair qeyri-müəyyən bir şübhə qalırdı.

                               Bu şübhə belə idi: Mən, mənim dərrakəm – etiraf ediblər ki, həyat mənasızdır. əgər ali dərrakə mövcud deyilsə (o isə mövcud deyil və heçnə onu sübut edə bilməz), onda dərrakə mənim üçün həyatın yaradıcısıdır. Dərrakə olmasa idi, mənim üçün həyatda olmazdı. Bəs necə olur ki, dərrakə həyatı inkar edir və eyni zamanda özü həyatın yaradıcısıdır. Yaxud, digər tərəfdən: əgər həyat olmasa idi, mənim dərrakəm də olmağzdı – deməli, dərrakə həyatın övladııdr. Həyat hər şeydir. Dərrakə həyatın məhsuludur və bu dərrakə həyatın özünü inkar edir. Mən hiss edirdim ki, burada hansısa bir səhv var.

                               Mən özümə deyirdim: həyat mənası olmayan bir bədbəxtlikdir və buna heç bir şübhə yoxdur. Lakin mən yaşamışam, hələ yaşaylram və bütüm bəşəriyyət yaşayıb və yaşayır. Yaxşı, bu necə olur? Bir halda ki, o yaşamıya bilər nə üçün yaşayır?

                               Belə cıxır ki, yalnız mən və Şopenqauer belə ağıllıyıq ki, həyatın mənasız və bədbəxtlik olduğunu anlamışıq? Həyatın fani olması haqda düşüncələr elə də cətin deyillər və bunu ta qədimdən ən sadə insanlar ediblər, lakin buna baxmayaraq onlar yaşayıb və yaşaylrlar. Bəs necə olur ki, onlar hamsı yaşayır və heç vaxt həyatın mənalı olmağına şübhə etməyi heç ağıllarına belə gətirmirlər.

                               Mənim, müdriklərin müdrikliyi ilə təstiq edilən biliyim mənə göstərdi ki, dünyada olan hər şey – üzvi və qeyri üzvi – son dərəcə mənalı qurulub, yalnız mənim vəziyyətim gülünc və mənasızdır. Bu səfehlər isə - adi insanların böyük kütləsi – dünyada mövcud olan bütün üzvi və qeyri-üzvi mövcudiyyatın necə qurulması haqda heçnə bilmədiklərinə baxmayaraq yaşayırlar və onlara elə gəlir ki, həyatları çox mənalı qurulub.

                               Mənim ağlıma belə bir fikir gəlirdi; bəlkə mən hələ nəyi isə bilmirəm? Axı biliksizlik məhz belə edir. Biliksizlik axı həmişə elə bunu deyir. O nəyi isə bilməyəndə, deyir ki, o bilmədiyi şey – mənasızdır. Həqiqətən, belə çıxır ki, hər zaman yaşamış və yaşayan, öz həyatının mənasını başa düşən, çünki onu başa düşə bilməsə idi o yaşaya bilməzdi, bütöv bir bəşəriyyət var, mən isə deyirəm ki, bütün bu həyat mənasız bir şeydir və yaşaya bilmirəm.

                               Mənimlə Şopenqauerə heç kim həyatı inkar etməyə mane olmur. Onda özünü öldür və düşünməyəcəksən. Həyatı bəyənmirsənsə, özünü öldür. Əgər yaşayırsansa, həyatın mənasını başa düşə bilmirsənsə, onda ona son qoy, daha həyatı başa düşmədiyini söyləyərək və təsvir edərək, həyatda dolanma. Şən bir yığıncağa gəlibsən, hamı özünü çox yaxşı hiss edir, hamı nə etdiyini bilir, sən isə darıxırsan və özünü pis hiss edirsən, onda oranı tərk et.

                               Axı, həqiqətən, biz, intiharın zəruriliyinə əmin olan və onu etməyə qətiyyətı catmayan insanlar, ən zəif, məntiqsiz və sadə dilnən desək, səfeh insanlar deyilik mi, (носящиеся со своей глупостью, как дурак с писаной торбой?..)

                               Axı bizim müdrikliyimizin doğruluğu nə qədər şübhəsiz olsa da, həyatımızın mənası haqda bizə heç bir bilik vermədi. Həyatı quran bütün bəşəriyyət isə, milyonlarla insanlar – həyatın mənalı olmağına heç bir şübhə etmirlər.

                               Həqiqətən, haqqında nə isə bildiyim bu həyatın mövcud olduğu çox qədim zamanlardan bəri, mənə həyatın mənasız şey olduğunu  göstərən, onun əbəs şey olduğu haqda düşüncələri bilən insanlar olublar və buna baxmayaraq onlar həyata hansısa bir mənaverərək yaşayıblar. İnsan həyatı başlayan zamandan insanların artıq bu həyatın mənasına dair bilikləri olub və onlar mənə qədər çatan bu həyatı yaşayıblar. Mənim daxilində və xaricində olan nə varsa hamsı - onların həyat haqda biliklərinin bəhrəsidir. Bu həyatı müzakirə etdiyim və pislədiyim düşüncə vasitələrini mən deyil onlar düşünüblər. Mən özüm onların sayəsində dünyaya gəlmişəm, tərbiyyə almışam və böyümüşəm. Onlar dəmir çıxarıblar, meşə qırmağı öyrədiblər, inəkləri, atları əhliləşdiriblər, əkməyi, birgə yaşamağı öyrədiblər, həyatımızı qaydaya salıblar; onlar məni düşünməyə, danışmağa öyrədiblər. Mən isə, onların məhsulu, onlar yetişdirdiyi, böyütdüyü, onlar öyrətdiyi, onların fikir və sözləri ilə düşünən bir insan onlara  sübut etdim ki, onlar-mənasız, boş bir şeydir.Mən özümə : “Burada nə isə düz deyil. Mən haradasa səhv buraxmışam” – deyirdim. Lakin səhvin nədə olduğunu mən heç cür tapa bilmirdim.

mm

                                                                  VIII

        

                               Indi az-çox məntiqli şəkildə söyləmək iqtidarında olduğum bütün bu şübhələri, o zaman mən söyləyə bilməzdim. O zaman mən yalnız hiss edirdim ki, böyük mütəfəkkirlər tərəfindən təsdiq edilən, həyatın əbəs, mənasız olması haqda düşüncələrim məntiq baxımından nə qədər qaçılmaz olsalar da, onlarda hansı sa bir səhv var. Düşüncələrin özündə mi, sualın qoyuluşunda mı, mən bilmirdim, mən yalnız onu hiss edirdim ki, məntiqi yəginlik nə qədər mükəmməl olsa da, bu az idi. Bütün bu dəlillər məni elə inandıra bilmirdilər ki, mən düşüncələrimdən irəli gələn addımı atım, yəni özümü öldürüm. Əgər mən desəm ki, ağlımın gücü sayəsində elə bir nəticəyə gəldim ki, ona əsaslanaraq özümü öldürmədim – bu yalan olardı. Dərrakə işləyirdi, lakin nə isə başqa bir şeydə işləyirdi və mən onu yalnız həyat anlamı, duyumu adlandıra bilərəm. Eyni zamanda, diqqətimi buna deyil başqa şeyə yönəltməyə məni məcbur edən bir qüvvə işləyirdi və məhz bu qüvvə düşdüyüm ümidsiz vəziyyətdən məni çıxartdı və dərrakəmi təmamilə başqa bir istiqamətə yönəltdi. Bu qüvvə diqqətimi başqa bir istiqamətə yönəltməyə məcbur etdi və mən anladım ki, mən özüm kimi yüzlərlə insanlarla birlikdə hələ bütün bəşəriyyət deyiləm və bəşəriyyətin həyatını mən hələ bilmirəm.

                               Öz həmyaşıdlarımın dar dairəsini nəzərdən keçirdikdə, mən yalnız sualı anlamayan, sualı anlayan və onu həyatın sərxoşluğu ilə boğan, anlayan və həyata son qoyan və anlamaqlarına baxmayaraq zəif olduqlarından ümidsiz həyatlarını başa verən insanları gördüm. Mən yalnız bu dörd növ insan gördüm. Mənə elə gəlirdi ki, mənsub olduğum savadlı, zəngin və bekar insanların dar dairəsi bütün bəşəriyyəti təşkil edir, milyardlarla yaşamış və yaşayan insanlar isə - belə, insan deyillər – heyvandırlar.

                               Həyat haqda düşünərək, məni hər tərəfdən əhatə edən insanların həyatını nəzərə almamağım, mənim, Süleyman və Şopenqauerlərin həyatını həqiqi normal həyat, milyardlarla insanların həyatını isə, yanılaraq, diqqətə layiq olmayan bir hal olduğunu bu dərəgə gülünc düşünməyin, mənə indi nə qədər qəribə, inanılmaz dərəcədə anlaşılmaz gəlsə də, görurəm ki, bu belə idi. lovğa ağlımın yanılmasında mən heç bir şübhə etmədən düşünürdüm ki, biz Şüleyman və Şopenqauerlə sualı o dərəcə düzgün və doğru qoymuşuq ki, başqa heç nə ola bilməz, bütün bu milyardlarla insanlar isə sualın bütün dərinliyinin dərkinə hələ çatmayıblar və mən həyatımın mənasını axtarmağıma baxmayaraq, bir dəfə də olsun düşünmədim: görəsən dünyada yaşamış və yaşayan milyardlarla insanlar öz həyatlarına hansı mənanı verir və verirdilər.

                               Mən uzun müddət, sözlə deyil əməldə, xüsusilə bizə - ən liberal və savadlı insanlara – has olan bu ağılsız vəziyyətdə yaşayırdım. Lakin mənim həqiqi zəhmətkeş xalqa olan, məni onu başa düşməyə və onun elə də səfeh olmadığını görməyə məcbur edən, hansı sa qəribə bir fiziki məhəbbətimə mi görə, yaxud mənim özümü asmaqdan yaxşı heç nəyi bilmədiyimə səmimi inamım olduğuna mı görə, mən hiss edirdim ki, əgər mən yaşamaq və həyatın mənasını başa düşmək istəyirəmsə, onda həyatın bu mənasını onu itirmiş və özlərini öldürmək istəyən insanların həyatında deyil, həyatı quran və özlərinin və bizim həyatımızı öz çiyinlərində daşıyan milyardlarla yaşamış və yaşayan insanların həyatında axtarmalıyam. Buna görə mən yaşamış və yaşayan sadə, savadsız və yoxsul böyük insan kütləsinə nəzər saldım və təmamilə başqa bir şey gördüm. Mən, gördüm ki, bütün bu milyardlarla yaşamış və yaşayan insanlar, hamısı, tək-tük istisnaları nəzərə almasaq, mənim bölgümə uyğun gəlmirlər və mən onları sualı başa düşməyən insanlar hesab edə bilmərəm, çünki onlar özləri bu sualı qoyurlar və tam aydınlıqla ona cavab verirlər. Onları epikurey hesab edə bilmərəm, çünki onların həyatı daha çox iztirab və məhrumiyyətdlərdən, nəinki həzzlərdən ibarətdir; onları, mənasız həyatlarını şüursuz şəkildə başa vuran insanlar isə mən təmamilə hesab edə bilmərəm, çünki onların həyatlarının hər hadisəsi, hətta ölümün özü, onlar tərəfindən izah edilir. Özünü öldürməyi isə, onlar ən böyük bədbəxtlik hesab edirlər. Məlum olurdu ki, bütün bəşəriyyətin həyatın mənası haqda, mən qəbul etmədiyim və həqarətlə baxdığım, bir  biliyi var. Belə çıxırdı ki, məntiqi bilik həyata məna vermir, onu istisna edir; milyardlarla insanın, bütün bəəriyyətin həyata verdiyi məna isə, hansısa mənfur, yalançı biliyə əsaslanır.

                               Alim və müdriklərin bizə verdiyi məntiqi bilik həyatın mənasını inkar edir, böyük insankütləsi, bütün bəşəriyyət isə - bu mənanı məntiqsiz bilikdə görür. Bu məntiqsiz bilik – inamdır, o inam ki, mən onu kənara atmıya bilməzdim. Bu – tək və üç simada olan Allahdır, altı gün ərzində baş verən yaranışdır, şeytan və mələklərdir və bütün o şeylər ki, mən onları yalnız ağlımı itirdikdə qəbul edə bilərəm.

                               Mənim vəziyyətim dəhşətli idi. Mən bilirdim ki, məntiqi bilik yolunda həyatın inkarından başqa heçnə tapmayacam, orada inamda isə - dərrakənin inkarından başqa heçnə, bu isə həyatın inkar edilməsindən daha mümkünsüz idi. Məntiqi bilikdən belə çıxırdı ki, həyat bədbəxtlikdir, insanlar bunu bilirlər və yaşayıb-yaşamamaq onların  özlərindən asılıdır, onlar isə yaşayıblar və yaşayırlar, mən özümdə yaşayıram, ona baxmayaraq ki, həyatın mənasız və bədbəxtlik olduğunu çoxdan bilirəm.

                               Inamdan isə belə çıxırdı ki, həyatın mənasını başa düşmək üçün mən dərrakədən imtina etməliyəm, o dərrakədən ki, hər şeydə məna axtarır.   

                                                                  IX

                               Nəticədə ziddiyyət alınırdı bu ziddiyyətdən yalnız iki çıxış var idi ; ya mən məntiqi adlandırdığım bilik mən düşündüyüm qədər də məntiqi deyildir; ya da mənə məntiqsiz görünən bilik, mən düşündüyüm qədər də məntiqsiz deyildir. Mən öz məntiqi biliyimin fikir gedişini yoxlamağa başladım.

                               Məntiqi biliyin fikir gedişini yoxladıqda, mən onun təmamilə düz lduğunu müəyyən etdim. Həyatın mənasız olması haqda nəticə qaçılmaz idi; lakin mən səhvi gördüm. Səhv onda idi ki, mən qoyduğum suala uyğun düşünmürdüm. Sual belə idi: mən nə üçün yaşamalıyam, mənim qeyri-real, məhvə doğru gedən həyatımdan həqiqi, məhv olmayan nə çıxacaq, bu sonsuz dünyada mənim müvəqqəti həyatımın mənası nədir? Bu suala cavab vermək üçün, mən həyatı tətqiq edirdim.

                               Həyat sualının heç bir həlli, şübhəsiz ki, məni qane edə bilməzdilər, çünki mənim sualım ilk baxışdan nə qədər sadə görünsə də, müvəqqətinin sonsuzla və əksinə sonsuzun müvəqqəti ilə izah edilmə tələbini özündə birləşdirirdi.

                               Mən: Mənim həyatımın zaman, səbəb, məkan xaricində olan mənası nədir? sualını qoyurdum. Cavabı isə: mənim həyatımın zaman, səbəb və məkan daxilində olan mənası nədir? sualına verirdim. Nəticədə, ağlımın böyük zəhmətindən sonra mən: heçnədir – cavabını verdim.

                               Öz düşüncələrimdə mən daima müvəqqətini müvəqqətiyə və sonsuzu sonsuza bərabər tuturdum və heç başqa cür edə də bilməzdim, ona görə mən qaçılmaz bir nəticə əldə etdim: güc gücdür, maddə maddədir, iradə iradədir, sonsuzluq sonsuzluqdur, heçnə heçnədir və bundan başqa heçnə əldə edə bilmirdim.

                               Riyaziyyatda tənliyi həll etməyi düşünərək bərabərlik həll edildiyi hala bənzər bir hal alındı. Fikir gedişi düzdür, lakin nəticədə: a=a, yaxud x=x, yaxud 0=0 cavabı alınır. Həyatımın mənası haqda sualla bağlı düşüncələrimlə də eyni hall baş verdi. Elmin bu suala verdiyi cavabların hamısı – yalnız bərabərlikdirlər.

                               Həqiqətən də, dəqiq məntiqi bilik, Dekart etdiyi kimi, hər şeyə tam şübhə etməklə başlayan, inam üzərində qurulan hər hansı bir biliyi atan və hər şeyi yenidən məntiq və təcrübə qanunları üzərində quran bilik – həyat sualına mən aldığım cavabdan başqa, yəni qeyri-müəyyən cavabdan başqa heç bir cavab verə bilməz. Mənə yalnız əvvəlcə elə gəldi ki, bilik müsbət cavab verdi, yəni Şopengauerin: həyatın mənası yoxdur, obədbəxtlikdir – cavabını verdi. Lakin məsələni araşdırdıqda mən başa düşdüm ki, cavab müsbət deyil, sadəcə olaraq mənim hissim onu belə ifadə edib. Dəqiq ifadə edilən cavab isə, yəni braminlərin, Süleymanın, Şopenqauerin ifadə etdikləri cavab, yalnız qeyri-müəyyən cavabdır, yaxud bərabərlikdir: 0=0, mənə heçnə kimi görünən həyat – heçnədir. Belə ki, fəlsəfi bilik heçnəyi inkar etmir, o yalnız cavab verir ki, bu sualı həll edə bilməz və onun üçün bu sualın həlli qeyri müəyyən qalır.

                               Bunu anlayaraq, mən başa düşdüm ki, məntiqi bilikdə mənim sualıma cavab axtarmaq olmaz idi və məntiqi biliyin verdiyi cavab yalnız ona işarə edir ki, cavab yalnız sualın başqa qotuluşunda, yalnız düşüncə prosesinə müvəqqətinin sonsuzluğa münasibəti sualı daxil edildik də alına bilər. Mən başa düşdüm ki, dinin verdiyi cavablar nə qədər məntiqsiz və qüsurlu olsalarda, onların o üstünlüyü var ki, onlar hər bir cavaba, onun mükünlüyünü təmin edən, müvəqqətinin sonsuzluğa münasibətini daxil edirlər. Mən sualı necə qoyuram sa qoyum: Mən necə yaşamalıyam? – cavab: Allahın qanunu ilə. Mənim həyatımdan həqiqi nə çıxacaq? – Əbədi iztirablar, yaxud əbədi həzz. Həyatın ölümlə yox edilməyən nə mənası var? – Sonsuz tanrı ilə qovuşmaq, cənnət.

                               Belə ki, mən avvəllər yeganə təsəvvür etdiyim məntiqi bilikdən başqa, mövcud olan bütün bəşəriyyətin hansı sa başqa, məntiqsiz, ona yaşamaq imkanı verən bir biliyi var. Bu bilik – inamdır. Mən bunu etiraf etmək məcburiyyətində idim. Inamın bütün məntiqsizliyi mənim üçün əvvəlki kimi dəyişilməz olaraq qalırdı, lakin mən onu etiraf etməyə bilməzdim ki, yalnız o bəşəriyyətə, onun həyat suallarına cavab verir və nəticədə yaşamaq imkanı yaradır.

                               Məntiqi bilik məni həyatın mənasızlığının etirafına gətirdi, mənim həyatım dayandı və mən özümü məhv etmək istədim. Insanlara, bütün bəşəriyyətə nəzər saldıqda isə mən gördüm ki, onlar yaşayir və iddia edirlər ki, həyatın mənasını bilirlər. Özümə baxdım: mən həyatın mənasını bilənə qədər yaşayırdım. Başqa insanlar kimi mənə də həyatın mənasını və yaşamaq imkanını inam verirdi.

                                Daha uzaqlara, mənim müasirlərim və ömürlərini başa vurmuş, başqa dövlətlərin insanalına nəzər saldıqda mən eyni şeyi gördüm. Harada ki həyat var orada , bəşəriyyət mövcud olan zamandan, inam yaşamaq imkanı verir və inamın əsas xüsusiyyətləri hər yerdə və hər zaman eynidir.

                               Hər hansı inam, hər hansı insana, hər hansı cavab verirsə versin, inamın hər bir cavabı insanın müvəqqəti həyatına əbədi məna verir – iztirablarla, itkilərlə və ölümlə məhv olmayan məna. Deməli – yalnız inamda həyatın mənasını tapmaq olar və yalnız inam yaşamaq imkanı verir. Mən anladım ki, inamın ən mühüm, ən vacib rolu yalnız “görünməyən şeylərin aşkara çıxarılması” və s. deyil, vəhu da deyil (bu yalnız inamın əlamətlərindən birinin təsviridir), yalnız insanın tanrıya münasibəti də deyil (tanrıdan inamı müəyyən etmək yox, əksinə, öncə inamı müəyyən etmək lazımdır, sonra isə tanrını), inam, əksər hallarda düşünüldüyü kimi, yalnız insana deyilənlərlə razılıqda deyil – inam insana özünü məhv etməmək və yaşamaq imkanı verən həyatln mənası haqda bilikdir. Inam – həyat gücüdür. Əgər insan yaşayırsa, deməli o nəyə isə inanır. Əgər o inanmasa idi ki, nə üçünsə yaşamaq lazımdır, onda o yaşamazdır. Əgər o müvəqqətinin xülya, qeyri-real olduğunu anlayırsa, onda o sonsuza inanmalıdır. Inamsız yaşamaq mümkün deyil.

                               Mən öz daxili fəaliyyətimin bütün gedişini xatırladım və dəhşətə gəldim. Indi mənə aydın idi ki, yaşamaq üçün insan ya sonsuzu görməməlidir, yahud da həyatın elə izahına malik olmalıdır ki, o müvəqqətini sonsuza bərabərləşdirsin. Belə bir izah məndə var idi, lakin mən müvəqqətiyə inanarkən, o mənə lazım deyildir və mən onu məntiq, dərrakə ilə yoxlamağa başladım. Nəticədə, məntiq və dərrakənin işığında bütün əvvəlki izahlar alt-üst oldular. Lakin elə bir zaman gəldi ki, mən müvəqqətiyə olan inamımı itirdim. Onda mən məntiqi əsaslar üzərində məndə olan biliklərlə həyatın mənasını verə bilən izahı qurmağa başladım; lakin heçnə qurulmadı. Bəşəriyyətin ən böyük müdrikləri ilə birlikdə mən 0=0 nəticəsinə gəldim və belə bir cavab almağıma çox təəcübləndim, halbuki heç bir başqa cavab ola bilməzdir.

                               Təcrübi bilikdə cavab axtararkən mən nə edirdim? Mən nə üçün yaşadığımı bilmək istəyirdim və bunu üçün mənim xaricimdə olan nə varsa, hamsını öyrənırdim. Aydındır ki, mən, mənə lazım olan şeydən başqa, çox şeyi öyrənə bilərdim.

                               Fəlsəfi biliklrdə cavabı axtararkən mən nə edirdim? Mən, elə mənim vəziyyətimdə olan, mən nə üçün yaşayıram sualının cavabını bilməyən insanların fikirlərini öyrənirdim. Aydındır ki, mən yalnız özüm bildiyim şeyi – yəni heçnə bilmək mümkün deyil – öyrənə bilərdim.

                                Mən nəyəm? – sonsuzluğun bir hissəsi. Axı bütün məsələ elə bu iki kəlmədədir. Görəsən yalnız dünənmi bəşəriyyət özünə bu sualı edib. Görəsən mənə qədər heç kim özünə, hər bir ağlı kəsən adamın dilinə gələn, belə sadə sualı etməyib?

                               Axı bu sual insan mövcud olan zamandan qoyulub; və insan mövcud olan zamandan aydındır ki, bu sualın həlli üçün müvəqqətini müvəqqətiyə və sonsuzu sonsuza bərabər tutmaq eyni dərəcədə kifayət etmirvə insan mövcud olan zamandan müvəqqətinin sonsuza münasibəti axtarıb tapılıb və təsvir edilib.

                               Müvəqqətinin sonsuza bərabərləşdirən və nəticədə həyatın mənası alınan bütün bu anlayışları, yəni Allah, azadlıq, xeyr anlayışlarını biz məntiq, dərrakə ilə tədqiq edirik.  Lakin bu anlayışlar məntiq və dərrakənin tədqiqinə tab gətirmirlər.

                               Bizim uşaq kimi lovğalıq və özümüzdən razılıqla saatı sökməyimiz, yayı çıxardıb ondan oyunçaq düzəltməyimiz və sonra saatın artıq işləməməsinə təəcüb etməyimiz bu qədər dəhşətli olmasa idi, gülməli olardı.

                               Müvəqqətinin sonsuzla olan ziddiyyətinin həlli və həyat sualına həyatı mümkün edən cavabın müəyyən edilməsi vacib və qiymətlidir. Hər yerdə, hər zaman və bütün xalqlarda rast gəldiyimiz bu yeganə həlli – bizim üçün insan həyatı başlayan zamanlardan çıxarılan həlli, elə bir çətin həlli ki, biz ona bənzər heçnə düşünə bilmirik –  biz ağılsız casına dağıdırıq ki, yenidən, hər bir insana xass olan, lakin bizdə cavabı olmayan həmin o sualı qoyaq.   

                               Sonsuz Tanrı, ruhun ilahiliyi, insan əməllərinin Tanrı ilə əlaqəsi anlayışları, mənəvi xeyr və şər anlayışları – bəşər həyatının bizim nəzərimizdən itən tarixi keçmişində yaradılan anlayışlardır, bu həmin o anlayışlardır ki, onlar olmadan nə həyat, nə də mən özüm mövcud olmazdıq, mən isə bütün bəşəriyyətin bütün bu əməyini kənara ataraq, hər şeyi özüm tək başına yenidən və özüm bildiyim kimi etmək istəyirəm.

                               Mən o zaman belə düşünmürdüm, lakin bu fikirlərin toxumları artıq mənim daxilimdəidilər. Mən anlayırdım ki, 1. Mən Şopenqauer və Süleymanla, bizim bütün müdrikliyimizə baxmayaraq, axmaq vəziyyətdəyik – biz həyatın bədbəxtlik olduğunu anlayırıq və buna baxmayaraq yaşayırıq. Bu, şübhəsiz ki, axmaqlıqdır, çünki, əgər həyat mənasızdırsa – mən isə mənalı hər şeyi bu qədər sevirəm – onda həyatı məhv etmək lazımdır və o zaman onu inkar edən də olmayacaq. 2. Mən anlayırdım ki, bizim bütün düşüncələrimiz dişli çarxa ilişməyən təkər kimi, tilsimlənmiş bir dairədə fırlanırlar. Biz nə qədər dərin və yaxşı düşünsəkdə, suala cavab ala bilməyəcəyikvə hər zaman 0=0 olacaq, buna görə bizim tutduğumuz yol, yəqin ki, səhvdir. 3) Mən anlamağa başladım ki, inam verdiyi cavablarda başariyyətin ən dərin müdrikliyi qorunub saxlanılır və mənim haqqım yox idi ki, məntiqə əsaslanaraq onları inkar edim və, ən əsası, yalnız bu cavablar həyat sualına cavab verirlər.

  

                                                       

                                                                                       X

                         

                              

                               Mən bunu anlayırdım, lakin mənim vəziyyətim ağır olaraq qalırdı.

                               Mən indi istənilən inamı qəbul etməyə hazır idim, təki o məndən dərrakə və məntiqin açıq inkarını tələb etməsin, çünki bu yalan olardı. Mən buddizm və islamı kitablardan və, xüsusilə də, xristianlığı həm kitablardan həmətrafımda yaşayan insanlardan öyrənməyə başladım.

                               Təbii ki, mən, ilk olaraq, ətrafımda yaşayan mömin insanlara, alimlərə, pravoslav iləhiyyətçilərinə, rahiblərə, yeni çalarlı pravoslav ilahiyyətçilərinə və hətta yeni xristianlar adlanan, xilası bağışlanmağa inamda görən və buna etiqad edən xristianlara müraciət etdim. Mən bu möminlərdən bərk-bərk yapışdım və onları necə inandıqları və həyatın mənasını nədə gördükləri haqda sorğu-suala tuturdum.

                               Ona baxmayaraq ki, mən hər cür güzəştlər edirdim, hər bir mübahisədən çəkinirdim, mən bu insanların inamını qəbul edə bilmirdim – mən görürdüm ki, onlar inam kimi qələmə verdikləri şey, həyatın mənasının izahı deyil, əksinə onun qarışdırılmasıdır və onlar özləri öz inamlarını, məni inama gətirən həyat sualına cavab vermək üçün deyil, əksinə, hansı sa başqa, mənə yad olan məqsədlər üçün isbat edirlər.

                               Bu insanlarla ünsiyyətdə olduğum müddətdə, qəlbimdə doğan ümid hissindən sonra, yenidən əvvəlki ümidsizliyə qayıdışın üzücü dəhşət hissini dəfələrlə keçirtdiyimiyaxşı xatırlayıram. Onlar öz inam və məzhəblərini mənə nə qədər dolğun, ətraflışərh edirdilərsə, o qədər mən onların səhvlərini və onların inamında həyatın mənasının izahını tapmaq ümidinin itməsini aydın şəkildə görürdüm.

                               Məni onlardan uzaqlaşdıran onların öz inamlarının şərhində mənə hər zaman doğma olan xristian həqiqətlərinə saysız-hesabsız lazımsız və məntiqsiz əlavələr olmadı; məni uzaqlaşdıran o oldu ki, bu insanların həyatı eynilə mənim həyatım kimi idi, fərq yalnız onda idi ki, o, onların öz inamlarında şərh etdikləri əsaslara uyğun deyildir. Mən aydın şəkildə hiss edirdim ki, onlar özlərini aldadırlar və onların da, mənim kimi, həyatlarının yalnız  bir mənası var: nə qədər ki, həyat var – yaşamaq və əl çatan nə varsa hamsını götürmək. Mən bunu onda görürdüm ki, əgər onlar yoxsulluq, iztirablar və ölüm qorxusunu yox edən həyat mənasına malik olsaydılar, onda bütün bunlardan qorxmazdılar. Onlar isə, bizim aramızda yaşayan bu insanlar, mənim kimi bolluq içində yaşayır, onu artırmağa yaxud qorumağa çalışır, yoxsulluq, iztirablar və ölümdən qorxur və mən və bizə bənzər dinsizlər kimi istək və ehtiraslarını razı salaraq yaşayırdılar, dindən uzaq insanlar kimi bəlkə daha pis, yaşayırdılar.

                               Heç bir mülahizə və düşüncələr məni onların inamlarının həqiqət olduğuna inandıra bilməzdilər. Məni yalnız onların əməlləri inandıra bilərdilər, o əməllər ki, onların elə bir həyat mənasına olduqlarını göstərsin ki, onun nəticəsində məni dəhşətə gətirən yoxsulluq, xəstəlik, ölüm qorxusu onları qorxudmasın. Bizim mühitdə yaşayan bu müxtəlif dindarlar arasında isə mən belə əməlləri görmürdüm. Mən bu cür əməlləri bizim mühitin dindar adlanan dindarları arasında deyil, əksinə, bizim mühitin ən dinsiz insanları arasında görürdüm.

                               Mən anladım ki, bu insanların inamı – mən axtardığım inam deyil, onların inamı inam deyil, o yalnız həyatda olan epikürçü təsəllilərdən biridir. Mən anladım ki, bu inam ölüm yatağında peşmançılıq çəkən Süleymana, təsəlli üçün də olmasa, bir qədər dərdini dağıtmaq üçün yarıyır, lakin o, başqalarının əməyi ilə əylənməklə deyil, əksinə, həyatı qurub-yaratmaqla məşğul olan bəşəriyyətin böyük əksəriyyəti üçün yarıya bilməz. Bütün bəşəriyyətin yaşıya bilməsi üçün, öz həyatını, ona məna verərək, davam etməsi üçün, onların, bu milyardlarla insanların, başqa həqiqi inamı olmalıdır. Məni inamın mövcud olmasına inandıran, mənim Süleyman və Şopenqauerlə özümüzü öldürməməyimiz olmadı, məni inandıran o oldu ki, bu milyardlarla insanlar yaşayıb və yaşayırlar və bizi və Süleymanları öz həyat dalğalarında çıxarıblar.

                               Mən yoxsul, sadə, savadsız insanlardan olan möminlərlə: zəvvarlarla, rahiblərlə, raskolçularla, kəndlilərlə yaxınlıq etməyə başladım. Xalq içində yaşayan bu insanların inamı bizim mühitdə yaşayan yalançı müminlərin inamı kimi xristianlıq idi. Xristian həqiqətlərinə, həmçinin, saysız-hesabsız mövhumatlar qatılmışdır, lakin fərq onda idi ki, bizim mühitdən olan müminlərin müvhumatları onlara təmamilə gərəksiz idi, onların həyatı ilə düz gəlmirdi, yalnız bir növ epikürçü əyləncə idi; zəhmətkeş xalqdan olan  möminlərin mövhumatları isə onların həyatı ilə o dərəcə bağlı idi ki, onların həyatını bu mövhumatlarsız təsəvvür etmək olmazdır, - onlar bu həyatın ən zəruri, ən vacib şərti idi. Bizim mühitdən olan möminlərin bütün həyatı onların inamlarına zidd olduğu halda, mömin və zəhmətkeş insanların bütün həyatı inamın və dini biliyin həyata verdiyi mənasının təsdiqi idi. Mən bu insanların həyat və inamlarını diqqətlə öyrənməyə başladım və öyrəndikcə əmin olurdum ki, onların həqiqi inamı var, bu inam onlar üçün vacibdir və yalnız bu inam onların həyatına məna özlərinə isə yaşamaq imkanı verir. Bizim mühitdə gördüyümün əksi olaraq, yəni inamsız yaşamağın mümkün olduğunun və min nəfərdən bəlkə birinin özünü mömin hesab etdiyinin əksi olaraq, onların içində, demək olar ki, minlərdən biri dinsiz idi. Bizim mühitdə gördüyümün əksi olaraq, yəni bütün həyatın avaralıqla, əyləncə ilə, həyatdan narazılıqla keçdiyinin əksi olaraq, bu insanların bütün həyatının ağır zəhmət içində keçdiyinin və onların varlılardan daha az həyatdan narazı olduqlarının şahidi oldum. Bizim mühitdən olan insanların qismətlərinə düşən yoxsulluq və iztirablardan hiddətlənmələrinin və müqavimət göstərməklərinin əksi olaraq, bu nsanlar xəstəlik və bədbəxtlikləri təəcübsüz və müqavimətsiz qəbul edirdilər, təlaş etmirdilər və qəti inanırdılar ki, bunlar hamısı olmalıdır, başqa cür ola bilməz və hamsı onların xeyrinədir. Bizim, ağıllı olduqca həyatın mənasını anlamamağımızın və iztirab və ölümdə hansısa qəddar, zalım bir zarafat görməyimizin əksi olaraq, bu insanlar arxayın və təlaşsız, əksər hallarda isə sevinclə, yaşayır, iztirab çəkir və ölümə yaxınlaşırlar. Təlaşsız, qorxusuz və ümidsiz ölüm bizim mühitdə ən nadir istisna olduğu halda, həyacanlı, itaətsiz və kədərli ölüm xalq arasında ən nadir istisnadır.  Mənimlə  Süleyman üçün həyatın yeganə xoşbəxtliyini təşkil edən hər şeydən məhrum olmuş və bununla belə ən böyük xoşbəxtlik duyan bu cür insanlar olduqca çoxdur. Mən öz ətrafıma daha geniş nəzər saldım. Mən keçmişdə və müasir dövrdə yaşayan böyük insan kütləsinin həyatına diqqətlə baxdım və həyatın mənasını başa düşmüş, yaşayıb və ülməyi bacaran insanları iki, üç, onlarla deyil, əksinə, yüzlərlə, minlərlə, milyonlarla gördüm. Onlar hamısı öz xasiyyətləri, ağılları, savadları, mövqelərinə görə nə qədər fərqli olsalarda, hamısı eyni dərəcədə, mənim xoşbəxtliyimin tam əksi olaraq həyatın və ölümün mənasını bilir, arxayın çalışır, yoxsulluq və iztirablara dözür, həyat və ölümlərində məna və fayda görürdülər.

                               Mən bu insanları sevdim. Haqlarında oxuduğum və eşitdiyim həyatda olan və həyatdan köçmüş bu insanların həyatına diqqət yetirdikcə, onları daha da sevirdim və öz həyatımda asanlaşırdı. Beləcə mən iki ilə yaxin yaşadım və mənim həyatımda çoxdan gözlənilən və təmayülləri həmişə məndə olan, çevriliş baş verdi. Bizim mühitin – varlı, savadlı insanların – həyatı nəinki məni bezdirdi, hətta təmamilə mənasını itirdi. Bizim bütün fəaliyyətimiz, düşüncələrimiz, elmimiz, incəsənətimiz – hamısı mənə bir nadinclik, dəcəllik kimi göründü. Mən anladım ki, bütün bunlarda məna axtarmaq olmaz. Həyatı qurub-yaradan zəhmətkeş xalqın əməlləri isə, mənə yeganə həqiqi fəaliyyət kimi görünürdü. Mən anladım ki, bu həyata verilən məna həqiqətdir və mən onu qəbul etdim.

                              

                                       

                                                                                       XI

                                

ərivvvb

E                            Etiqad etdikləri inanclara zidd yaşayan insanları gördükdə bu inanclar məni özlərindən uzaqlaşdırır və mənasız görünürdülər və əksinə etiqad etdikləri inanclara uyğun yaşayan insanları gördükdə elə həmin bu inanclar mənə mənalı görünür və özlərinə cəlb edirdilər. Bütün bunları xatırladıqda mən anladım nə ücün o zaman mən bu inancları atdım və mənasız hesab etdim, indi isə onları qəbul etdim və təmamilə mənalı olduqlarını gördüm. Mən yolu azdığımı və necə azdığımı anladım. Mən düzgün düşünmədiyimdən deyil, düzgün yaşamadığımdan azmışdım. Mən başa düşdüm ki, həqiqəti məndən gizlədən mənim fikrimin yanılması yox, müstəsna epikürçüluq, istəkləri razı  salmaq şəraitində keçirtdiyim həyatımın özüdür. Mən başa düşdüm ki, mənim həyatımın nə olması haqda sualım və ona: bədbəxtlik - cavabı təmamilə doğru idi. Səhv isə yalnız onda idi ki, yalnız mənə, mənim həyatıma aid olan cavabı mən ümumiyyətlə həyata şamil etdim: mən özümə mənim həyatım nədir sualı verdim və: bədbəxtlik və mənasız şeydir – cavabı aldım. Həqiqətəndə, mənim həyatım – ehtiraslarımı, istəklərimi razı salaraq yaşamağım – mənasız idi və bədbəxtlik idi və ona görə “ həyat mənasızdır və bədbəxtlikdir” cavabı ümumiyyətlə insan həyatına deyil, yalnız mənim həyatıma aiddir. Mən sonralar İncildə rast gəldiyim həgigəti anladım: insanlar zülməti işıqdan artıq sevdilər, ona görə ki, onların əməlləri yaman idi. çünki yaman əməllər törədən hər bir kəs işığa nifrət edir və ona doğru getmir ki, əməlləri aşkara çıxmasın. Mən başa düşdüm ki, həyatın mənasını anlamaq üçün hər şeydən əvvəl həyatın mənasız və yaman olmamağı vacibdir və məhz bundan sonra onu anlamaq üçün dərrakə lazımdır. Mən başa düşdüm nə üçün mən bu qədər uzun müddət bu aydın həqiqət ətrafında dolanırdım və əgər biz bəşəriyyətin həyatı haqqında danışmaq və düşünmək istəyiriksə (iddiasındayıqsa), onda bir neçə həyat parazitinin  həyatı haqqında deyil, bəşəriyyətin həyatı haqqıda danışmaq və düşünmək lazımdır. Bu həqiqət, 2x2=4 kimi, hər zaman həqiqət olub, lakin mən onu etiraf etmirdim, çünki 2x2=4 etiraf etdikdə, mən özümün pis olduğumu etiraf etmək məcburiyyətində idim. Özümü yaxşı, ləyaqətli hiss etmək isə, mənim üçün, 2x2=4-dən, mühüm vəvacib idi. Mən yaxşı insanları sevdim, özümə nifrət etdim və həqiqəti etiraf etdim. Indi mənə hər şey aydın idi.                Əgər həyatını işkəncə vermək və boyun vurmaqda keçirən bir cəllad, yaxud ölü vəziyyətində olan bir sərxoş, yaxud bütün ömrünü qaranlıq otaqda keçirmiş, bu otağı batırmış və bu otağı tərk etdiyi halda, öləcəyini zənn edən bir dəli - əgər onlar özlərinə: həyat nədir? – sualını versəidilər, nə olardı? - Yəqin ki, onlar: həyat nədir? – sualına, həyat böyük bədbəxtlikdir – cavabından başqa cavab ala bilməzdilər; və dəlinin cavabı təmamilə doğru olardı, lakin yalnız onun üçün. Bəlkə elə məndə belə ağılsızam? Bəlkə elə biz hamımız zəngin, savadlı insanlar belə ağılsızlarıq?

                                Mən başa düşdüm ki, biz həqiqətəndə belə ağılsızlarıq.

                                Mən, heç şübhəsiz, belə bir ağılsız idim. Həqiqətən, quş elə yaşayır ki, o uçmalıdır, yem yığmalıdır, yuva qurmalıdır və mən görəndə ki, quş bunu edir, onun sevinci ilə sevinirəm. Keçi, dovşan, canavar elə yaşayırlar ki, onlar qidalanmalıdırlar, artmalıdırlar, öz ailələrini yedirtməlidirlər və onlar bunu edəndə, məndə qəti inam var ki, onlar xoşbəxtdirlər və mənalı həyat yaşayırlar. Bəs insan nə etməlidir? O da heyvan kimi həyat qurmalıdır, lakin o bunu tək etsə məhv olar – o bunu tək özü üçün deyil, hamı üçün etməlidir və o bunu edəndə məndə qəti inam var ki, o xoşbəxtdir və mənalı həyat yaşayır. Bəs mən öz otuz illik şüurlu həyatım ərzində nə edirdim? Mən nəinki hamıya həyat qurmaqda kömək etmirdim, mən hətta öz həyatımı təmin etmirdim. Mən parazit kimi yaşayırdım və özümə: mən nə üçün yaşayıram, - sualı verdikdə, - heçnə üçün, - cavabı aldım. Əgər insan həyatının mənası onu qurmaqdadırsa, otuz il onu qurmaqla deyil, əksinə, özümün və başqalarının həyatını məhv etməklə məşğul ola ola, necə ola bilərdi ki, mən, mənim həyatım bədbəxtlik və mənasız bir şeydir cavabından başqa cavab ala bilərdim? O elə həqiqətən də bədbəxtlik və mənasız bir şey idi.

                                Bəşəriyyətin həyatı kiminsə iradəsi ilə yaşanır – kimsə bəşəriyyətin bu həyatı ilə və bizim həyatımızla özünün hansı sa bir işini görür. Bu iradənin mənasını anlamaq ümidini əldə etmək üçün, hər şeydən əvvəl onu yerinə yetirmək lazımdır – bizdən istənilən şeyi etmək lazımdır. Əgər mən, məndən istənilən şeyi etməsəm onda heç vaxt nə məndən istənilən şeyin nə olduğunu, nədə ki, bizim hamımızdan və ümumən bəşəriyyətdən istənilən şeyin nə olduğunu başa düşməyəcəm.

                                Əgər miskin, üryan, ac bir insanı küçədən götürüb, gözəl bir müəssisənin örtülü yerinə gətirib, yedirib, içirib və hansısa bir ağacı yuxarı və aşağı qaldırıb-endirməyə məcbur ediblərsə, onda, şübhəsiz ki, yoxsul nə üçün bura gətirildiyini, ağacı qaldırıb-endirməyin nəyə lazım olduğunu, bütün bu müəssisənin quruluşunun nə qədər mənalı olub-olmamasını ayırd etməkdən öncə - hər şeydən öncə yoxsul bu ağacı qaldırıb-endirməlidir. Əgər o ağacı qaldırıb-endirsə, onda başa düşəcək ki, bu ağac nasosu hərəkətə gətirir, nasos isə suyu vurur, su isə ləklərə axır; onda onu örtülü quyudan çıxarıb başqa işə qoyacaqlar və o məhsul yığacaq və öz ağasının məhəbbətini qazanacaq və aşağı vəzifədən yuxarı vəzifəyə keçərək, yavaş-yavaş bütün müəssisənin quruluşunu anlayaraq və onun işində iştirak edərək heç zaman nəinki ağasını təqsirləndirməyi, hətta nə üçün buradadır sualını ağlına belə gətirməyəcək.

                                Biz heyvan hesab etdiyimiz sadə, zəhmətkeş. Savadsız insanlar ağanın iradəsini yerinı yetirərək onu təqsirləndirmirlər; biz, müdriklər isə, ağaya məhsus hər şeyi yeyirik, ağa bizdən gözlədiyi heç nəyi isə etmirik və iş görmək əvəzinə bir yerə yığışıb: “Ağacı hərəkətə gətirmək nəyə lazımdır? Bu axı ağılsızlıqdır” , düşünərək deyirik. Gör iş gəlib nə yerə çatıb. Biz belə bir qənaətə gəlmişik ki, ağa ağılsızdır yaxud o yoxdur, biz isə ağıllıyıq, lakin hiss edirik ki, heçnəyə yaramırıq və hansı sa bir yolnan özümüzü özümüzdən xilas etmək istəyirik.                                                                                                                                                                                                                                                                                        

                                                                                      

                                                                                      XII

                               

                               

                                Məntiqi biliyin səhvini başa düşməyim mənə mənasız, boş düşüncələrin cazibəsindən azad olmağa kömək etdi. Həqiqi biliyin yalnız həyatda tapıla biləcəyinə inam, məni həyatımın düzgün olmasına şübhə etməyə məcbur etdi; lakin məni yalnız o xilas etdi ki, mənb öz müstəsna vəziyyətimdən çıxmağa macal tapdım və sadə zəhmətkeş xalq yaşadığı həyatın həqiqi həyat olduğunu gördüm və və yalnız onun, bu həyatın, həqiqi həyat olduğunu başa düşdüm. Mən anladım ki, əgər mən həyatı və onun mənasını başa düşmək istəyirəmsə, mən parazit həyatı deyil, həqiqi həyat yaşamalıyam və əsil bəşəriyyətin həyata verdiyi mənanı qəbul edərək, bu həyata qatılaraq onu yoxlamalıyam.

                                Elə bu zaman mənimlə aşağıdakılar baş verdi. Bütün bu il ərzində özümə, demək olar ki, hər dəqiqə: bəlkə həyatımı güllə yaxud kəndirlə bitirim sualını verdikdə - bütün bu vaxt ərzində düşüncə və mülahizələrlə yanaşı, qəlbim acı, üzücü bir duyğudan əziyyət çəkirdi. Bu duyğuya mən Allah axtarışından başqa ad verə bilmirəm.

                                Mən ona görə bu Allah axtarışını düşüncə deyil duyğu adlandırıram ki, o mənim düşüncələrimin gedişinin nəticəsi deyil – o hətta onların tam əksi idi, – o mənim qəlbimdən doğurdu. Mən özümü təmamilə yad bir yerdə kimi, kimsəsiz, tənha, xof icində hiss edir və kiminsə köməyinə ümid edirdim.

                                Ona baxmayaraq ki, mən Allahın varlığının sübut edilməsinin mümkünsüzlüyünə tam əmin idim (Kant mənə sübut etdi və mən bir şeyi təmamilə başa düşdüm ki, bunu şübut etmək olmaz), mən yenə də Allahı axtarırdım, ümid edirdim ki, onu tapacam və köhnə adətlə axtardığım və tapa bilmədiyim varlığa dualarla müraciət edirdim. Mən Kant və Şopenqauerin Allahın varlığının sübut edilməsinin mümkünsüzlüyünə dair dəlilləri gah yoxlayırdım, gah da onları inkar etməyə başlayırdım. Səbəb zaman və məkan kimi düşüncə kateqoriyası deyil, özümə deyirdim. Əgər mən varam sa, deməli buna səbəb və səbəblərin səbəbi var. Bu hər şeyin sbəbi Allah adlandırılan varlıqdır. Mən bu fikirdə dayanırdım və bütün varlığımla bu səbəbin mövcudluğunu dərk etməyə çalışırdım. Elə ki mən ixtiyarımda olduğum qüvvənin mövcudluğunu dərk üdirdim, mən dərhal hiss edirdim ki, yaşamaq mümkündür. Lakin mən özümə sual edirdim: “Bəs bu səbəb, bu qüvvə nədir? Mən onun haqda necə düşünüm, Allah adlandırdığım varlığa necə münasibət bəsləyim?” Fikrimə yalnız mənə tanış olan cavablar gəlilrdi: ”O yaradandır, _________________(промыслитель). Bu cavablar məni qane etmirdilər və mən hiss edirdim ki, mənim daxilimdə mənə yaşamaq üçüm lazım olan şey yaxdur. Mən dəhşətə gəlirdim və axtardığım o varlığa dualarla müraciət edirdim ki, mənə kömən etsin. Dua etdikcə mənə bəlli olurdu ki, o məni eşitmir və elə bir qüvvə yoxdur ki, ona müraciət etmək olsun. Belə bir vəziyyətdə Allahın varlığına təmamilə ümidimi itirərək, mən: “Rəbbim bağışla, xilas et məni! Rəbbim,Allahım öyrət məni!” deyirdim. Lakin heç kim məni bağışlamırdı və mən hiss edirdim ki, mənim həyatım dayanır.

                                Lakin mən dəfələrlə yenidən digər müxtəlif tərəflərdən onun etirafına gəldim ki, ola bilməz ki, mən heç bir səbəb və məna olmadan bu dünyaya gəlim, mən, özümü hiss etdiyim kimi, yuvadan düşmüş guş balası ola bilmərəm. Yaxşı, tutaq ki, mən yuvadan düşmüş bir quş balasıyam, arxası üstı uzanıb, hündür otda civildiyirəm, lakin mən ona görə civildiyirəm ki, çünki bilirəm ki, məni öz bətnində ana gəzdirib, kürt yatıb, isidib, yedirib, sevib. Bəs bu ana, o haradadır? Əgər məni bura atıblarsa, bəs kim atıb? Mən özümdən gizlədə bilmərəm ki, məni kimsə dünyaya sevərək gətirib. Bəs bu kimsə kimdir? – Yenə də Allah.

                                “ O mənim axtarışlarımı, ümidsizliyimi, mübarizəmi bilir və görür. O mövcuddur”, – özümə deyirdim. Mən bunu bir anlıq etiraf edən kimi, dərhal mənim içimdə həyat qalxırdı və mən həyatın mümkünlüyünü və sevincini hiss edirdim. Lakin yenədə Allahın mövcudluğunun etirafından mən ona qarşı münasibətin axtarışına keçirdim və yenə də mən bizi yaradan, üç simada olan, gunahları bağışlayan oğlunu göndərmiş Allahı təsəvver edirdim. Yenə də dünyadan, məndən ayrı bu Allah gözlərim önündə buz kimiəriyirdi, əriyirdi və yenə də heçnə qalmırdı və yenə də həyat bulağı quruyurdu və mən ümidsizliyə qərq olurdum və hiss edirdim ki, mənə özümü öldürməkdən başqa heçnə qalmır. Ən dəhşətlisi isə o idi ki, mən hiss edirdim ki, heç bunu da edə bilmirəm.

                                Iki, üç dəfə deyil, onlarla, yüzlərlə dəfə mən bu vəziyyətlərə düşürdüm – gah sevinc və canlanma, gah da ümidsizlik və həyatın mümkün olmamasının dərki.

                                Yaxşı yadımdadır, bu yazın əvvəlində idi, mən meşənin səslərinə qulaq asaraq, orada tənha gəzirdim. Mən qulaq asırdım və bu axırıncı üç il ərzində düşündüyüm eyni şey haqda düşünürdüm. Mən yenə də Allahı axtarırdım.

                                “Yaxşı, heç bir Allah yoxdur, –  özümə deyirdim, – mənim təsəvvürüm deyil, mənim bütün bu həyatım kimi həqiqət olan bir varlıq yoxdur; beləsi yoxdur. Heçnə, heç bir möcüzələr onu sübut edə bilməzlər, çünki möcüzələr mənim təsəvvürüm olacaqlar, üstəlik, məntiqsiz təsəvvürüm.”

                                “Bəs mənim Allah haqda, axtardığım bu varlıq haqda anlayışım? – özümdən soruşurdum. – Bəs bu anlayış haradandır?” Yenə də bu fikirlə birlikdə mənim daxilimdə sevinclə dolu həyat dalğaları qalxdı. Mənim ətrafımda hər şey canlandı, mənalı oldu. Lakin mənim sevincim uzun çekmədi. Ağıl öz işini davam edirdi.” Allah anlayışı –  Allah deyil, – özümə dedim. Anlayış – o şeydir ki, mənim daxilimdə baş verir, Allah haqda anlayış o şeydir ki, mən onu özümdə oyada da bilərəm oyatmaya da. Bu mən axtardığım şey deyil. Mən elə bir şey axtarıram ki, onsuz həyat mövcud ola bilməz”. Yenə də mənim daxilimdə və ətrafımda hər şey ölməyə başladı və mən yenə də özümü öldürmək istədim.

                                Lakin bu zaman mən özümə, mənim daxilimdə baş verənlərə nəzər saldım; və mən yüzlərlə dəfə məndə baş verən bütün bu ölmə və canlanmaları xatırladım. Mən xatırladım ki, mən yalnız Allaha inananda yaşayırdım. Mən, əvvəllər olduğu kimi indi də, özümə dedim: mən Allahı düşünən kimi – yaşayıram; onu unudan kimi, ona inanmayan kimi – ölürəm. Bəs bu ölmə və canlanmalar nədir? Axı mən Allahın varlığına inamı itirəndə yaşamıram, axı məndə onu tapmağa kiçicik bir ümid olmasa idi, mən özümü çoxdan öldürərdim. Axı mən yalnız onu hiss edəndə, onu axtaranda yaşayıram, həqiqətən yaşayıram. Qəfildən məndə bir səs ucaldı: “Bəs mən daha nəyi axtarıram? Budur O. O – odur ki, onsuz yaşamaq mümkün deyil. Allahı düşünmək və yaşamaq – eyni şeydir. Allah həyatdır.

                                “Allahı axtararaq yaşa, onda həyatın Allahsız olmayacaq”. Heç vaxt olmadığı kimimənim daxilimdə və ətrafımda hər şey işıqlandı və bu işıq məni artıq tərk etmirdi.

                                Mən intihardan xilas oldum. Mən deyə bilməzdim nə vaxt və necə məndə bu çevriliş baş verdi. Necə ki hiss edilmədən, tədricən məndə həyat gücü məhv olurdu və mən həyatın mümkünsüzlüyünə, həyatın dayanmasına, özümü öldürmək istəyinə gəldim, eləcədə, tədricən, hiss edilmədən mənə bu həyat gücü qayıtdı. Qəribədir ki, mənə qayıdan bu həyat gücü yeni deyildi, əksinə, o ən köhnə, həyatın ilk çağlarında məni yaşadan qüvvə idi. mən hər şeydə ən əvvəlki, uşaqlıq və yeniyetmə yaşlarımda bildiyimə qayıtdım. Mən məni dünyaya gətirən və məndən nəyi isə istəyən iradəyə qayıtdım: mən ona qayıtdım ki, mənim həyatımın başlıca və yeganə məqsədi daha yaxşı olmaq, yəni bu iradəyə uyğun yaşamaqdır; mən ona qayıtdım ki, bu iradənin izharını mən bütün bəşəriyyətin mənə görünməz uzaqlarda gizlənən özünü idarə etmək üçün yaratdığı bilikdə tapa bilərəm, yəni mən Allaha, mənəvi kamilliyə və həyatın mənasını ötürən ənənəyə olan inama qayıtdım. Fərq yalnız onda idi ki, o zaman bunlar hamısı şüursuz qəbul edilmişdir, indi isə mən bilirdim ki, bunsuz yaşaya bilmərəm.

                                Mənimlə elə bil aşağıdakı baş verdi: yadımda deyil nə vaxt məni qayığa oturdub, mənə məlum olmayan hansı sa bir sahildən itəliyib yola salıblar, o biri sahilə istiqaməti göstərib, naşı əllərə avar verib və tək buraxıblar. Mən bacardığım kimi avarla işləyirdim və üzürdüm; lakin çayın ortasına yaxınlaşdıqca, məni hədəfdən uzaqlaşdıran suyun axını güclənirdi və mən mənim kimi suyun axını ilə aparılan üzgüçülərlədaha da tez-tez rastlaşırdım. Onların içərisində tənha, avar çəkərək üzənlər; avarı necə gəldi atmış üzgüçülər, insanlarla dolu böyük qayıqlar, nəhəng gəmilər var idi; onların bir qismi axınla çarpışır, digərləri özlərini onun ixtiyarına vermişdilər. Mən sahildən uzaqlaşdıqca, aşağıya, bütün üzənlərin axınına baxaraq mənə verilən istiqaməti getdikcə unudurdum. Axının ortasında, böyük sürətlə aşağı üzən qayıq və gəmilərin arasında(sıxlığında) mən artıq təmamilə istiqaməti itirdim və avarları atdım. Mənim ətrafımda hər tərəfdən sevinərək və şənlənərək suyun axını ilə aşağı, yelkənli və avarlı gəmi və qayıqlarda böyük sürətlə üzgüçülər irəliləyirdilər və məni və biri-birini inandırırdılar ki, başqa istiqamət heç olada bilməz. Mən onlara inandım və onlarla üzdüm. Suyun axını məni uzaqlara apardı, elə uzaqlara ki, orada mən kandarların səsini eşitməyə başladım. Bu zaman mən anladım ki, orada məhv olmalıyam əv orada artıq məhv olmuş qayıqları da gördüm... və mən ayıldım. Uzun müddət mənimlə nə baş verdiyini anlıya bilmirdim. Mən qarşımda yalnız məhvi görürdüm, ona doğru qaçırdım, ondan qorxurdum, heç yerdə xilas görmürdüm və bilmirdim nə edim. Lakin arxaya nəzər saldıqda, mən suyun axınına qarşı heç bir çətinliklərə baxmayaraq, dayanmadan üzən saysız-hesabsız qayıqlar gördüm, sahil, avarlar və istiqamət yadıma düşdülər və mən geriyə axına qarşı yuxarı və sahilə tərəf üzməyə başladım.

                                Sahil – Allah idi, istiqamət - ənənə idi, avarlar – mənə verilən avar çəkərək sahilə çıxmaq azadlığı – Allahla birləşmək idi. Beləliklə mənim daxilimdə həyat gücü yenidən oyandı və mən yenə yaşamağa başladım.

                               

                               

                                                                                       XIII

                               

                               

                                Mən mənsub olduğum mühitin həyatından imtina etdim, etiraf etdim ki, bu əsil həyat deyil onun misli, bənzəridir, yaşadığımız bolluq şəraiti, bizi həyatı anlamaq imkanından məhrum edirvə həyatı başa düşmək üçün mən istisnaların, bizim, həyat parazitlərinin həyatını deyil, əksinə, həyatı qurub-yaradan sadə zəhmətkeş xalqın həyatını və onun həyata verdiyi mənanı başa düşməliyəm. Mənim ətrafımda yaşayan sadə zəhmətkeş xalq rus xalqı idi və mən ona, onun həyata verdiyi mənaya müraciət etdim. Bu məna, əgər onu ifadə etmıək mümkündürsə, aşağıdakı idi. Hər bir insan bu dünyaya Allahın iradəsi ilə gəlib. Allah hər bir insanı elə yaradıb ki, hər bir kəs öz ruhunu məhv də edə bilər onun xilas da edə bilər, insanın həyatdaki vəzifəsi – öz ruhunu xilas etməkdir; öz ruhunu xilas etmək üçün Allahla yaşamaq lazımdır, Allahla yaşamaq üçün isə, həyatın bütün həzzlərindən imtina etmək, işləmək, müti olmaq, səbr etmək və mərhəmətli olmaq lazımdır. Xalq bu mənanı əfsanələrdə, atalar sözlərində, məsəllərdə, hekayələrdə söylənilən övliya və rəvayətlər vasitəsi ilə ötürülüb və ötürülən, xalqın yaddaşında yaşayanbütün dini bilikdən götürüb. Bu məna mənə aydın və qəlbimə yaxın idi. lakin arasıda aşadığım bizim qeyri-raskolçu xalqın həyata verdiyi bu məna ilə ayrılmaz surətdə bağlı olan məni özündən uzaqlaşdıran və izaholunmaz görünən bir çox şey mövcud idi: tainstvalar, kilsə ibadətləri, pəhrizlər, ikonalar və quru cəsədlərə sitayiş etmək. Xalq birini o birisindən ayıra bilmir elə məndə bacarmırdım. Xalq inamının ayrılmaz hissəsi olan bir çox şey mənə nə qədər təəcüblü gəlsə də, mən hər şeyi qəbul etdim: ibadətlərdə iştirak edirdim, səhər və axşam dualarına dururdum, oruc tuturdum, pəhriz saxlayırdım və ilk zamanlar mənim ağlım heçnəyə qarşı çıxmırdı. O şey ki mənə əvvəllər mümkünsüz görünürdü, indi məndə qarşıdurma oyatmırdı.

                                Mənim dinə olan münasibətim indi və onda təmamilə fərqli idi. Əvvəllər həyat özü bütövlüklə mənə mənalı görünürdü və din mənə təmamilə gərəksiz, məntiqsiz və həyatla əlaqəsi olmayan hansı sa müddəaların əsassız təstiqlənməsi kimi görünürdü. O zaman mən özümə bu müddəaların hansı məna daşıması haqda sual verdim və əmin olanda ki, onlar mənasızdır onları kənara atdım. Indi isə, əksinə, mən dəqiq bilirdim ki, mənim həyatımın heç bir mənası yoxdur və heç olada bilməz, ona görə dinin müddəaları mənə nəinki lazımsız görünmürdülər, əksinə, mən şübhə üçün yer qoymayan həyat təcrübəmlə belə bir qənaətə gəldim ki, yalnız dinin bu müddəaları həyata məna verir. əvvəllər mən onlara təmamilə gərəksiz bir cəfəngiyat kimi baxırdım, indi isə, mən onları başa düşməsəm də, bilirdim ki, məna yalnız onlardadır və özümə deyirdim ki, onları başa düşməyi öyrənmək lazımdır.

                                Mən belə düşünürdüm. Mən özümə deyirdim: dini bilik, bütün bəşəriyyət öz dərrakəsi ilə birlikdə olduğu kimi, sirli bir mənbədən doğur. Bu mənbə Allahdır. O insan cisminin və dərrakəsinin mənbəyidir. Mənim cismim ardıcıllıq yolu ilə Allahdan mənə gəlib çatdığı kimi, eləcədə mənim dərrakəm və həyatı dərk etməyim bu yolla gəlib mənə catıb və ona görə həyatı dərk etmənin bütün ingişaf pillələri yanlış ola bilməzlər. Insanlar həqiqətən inandıqları nə var sa, həqiqət olmalıdır; o müxtəlif cür ifadə edilə bilər, lakin o yalan ola bilməz və buna görə əgər o mənə yalan kimi görünürsə, bu yalnız o deməkdir ki, mən onu başa düşmürəm. Bundan başqa mən özümə deyirdim: hər bir dinin mahiyyəti ondadır ki, o həyata ölümlə bitməyən, məhv olmayan bir məna verir. Təbii ki, dini bilik cah-cəlal içində can verən hökmdarın, ağır zəhmətdən üzülmüş qoca qulun, dərrakəsiz uşağın, müdrik qocanın, ağlı çaşmış qarının, cavan xoşbəxt qadının, ehtiraslar həyacanını yaşayan gəncin, ən müxtəlif həyat və savad şəraitində olan bütün insanların suallarını cavablandıra bilməsi üçün – təbii ki, əgər əbədi yeganə: “ Mən nə üçün yaşayıram və mənim həyatımdan nə çıxacaq?” – həyat sualına bir cavab varsa, - kok onda bu cavab mahiyətcə bir olsa da, öz ifadələrində sonsuz dərəcə müxtəlif olmalıdır; və bu cavab nə qədər ümumi, nə qədər həqiqi və dərindirsə, o qədər də, təbii ki, hər kəsin mövqeyi və savadına uyğun olaraq öz ifadə olunma cəhdlərində qəribə və ebəcər görünməlidir. Lakin bu düşüncələr mənim gözümdə dinin mərasim hüsusiyyətinin, mərasim tərəfinin qəribəliyinə haqq qazandırsalarda, kifayət deyildilər ki, mən özüm mənim həyatıma məna verən yeganə məsələdə, dində, təmamilə əmin olmadığım əməlləri etməyə özümə icazə verim. Mən qəlbimin bütün qüvvəsi ilə xalq inancının bütün mərasimlərini yerinə yetirərək onunla birləşmək, ona qovuşmaq imkanını əldə etmək arzusunda idim; lakin mən bunu edə bilmirdim. Mən hiss edirdim ki, bunu etdikdə özümü aldatmış, mənim üçün müqəddəs olan şeyi təhqir etmiş olardım. Lakin burada mənim köməyimə bizim yeni rus ilahiyatçı əsərləri gəldi.

                                Bu ilahiyatçıların izahlarına görə, dinin əsas ehkamı(doqmatı), qüsursuz kilsədir(dini icmadır). Bu ehkamın qəbulundan mütləq nəticə kimi, kilsə tərəfindən öyrədilən hər şeyin həqiqət olması çıxır. Məhəbbətlə birləşdirilmiş və buna görə həqiqi biliyə malik olan möminlərin toplusu kimi, kilsə mənim inamımın əsası oldu. Mən özümə deyirdim ki, insan təkbaşına tanrı həqiqətlərini mənimsiyə bilməz, bu həqiqət yalnız məhəbbətlə birləşdirilmiş insanların bütün toplusuna açılır. Həqiqəti dərk etmək üçün gərək parçalanmayasan; parçalanmamaq üçün isəgərək sevəsən və razılaşmadığın şeylə barışasan. Həqiqət məhəbbətə açılacaq, ona görə sən kilsə ayinlərinə tabe olmadıqda, məhəbbəti məhv edirsən, məhəbbəti isə məhv edərək, sən həqiqəti dərk etmək imkanından məhrum olursan. Mən o zaman bu fikirdə olan sofizmi görmürdüm. Mən o zaman başa düşmürdüm ki, məhəbbətdə birləşmək ən ali məhəbbəti verə bilər, lakin, heç cür müəyyən sözlərlə Nikey simvolunda ifadə edilmiş ilahiyat həqiqətini verə bilməz, onu da başa düşmürdüm ki, məhəbbət heç cür həqiqətin məlum ifadə edilməsini birləşmək üçün mütləq şərt edə bilməz. Mən o zaman bu düşüncənin səhvini görmürdüm və ona görə pravoslav kilsəsinin bütün ayinlərini, onların böyük əksəriyətini başa düşmədən, qəbul etmək və icra etmək imkanını əldə etdim. Mən o zaman qəlbimin bütün gücü ilə hər cür düşüncələrdən, ziddiyətlərdən çəkinməyə çalışırdım və təsadüf etdiyim kilsə müddəalarını mümkün qədər məntiqi izah etməyə çalışırdım.

                                Kilsə ayinlərini icra edərək, mən öz dərrakəmi ram edirdim və özümü bütün bəşəriyətin malik olduğu dini ənənəyə tabe edirdim. Mən öz əcdadlarımla, sevdiyim atamla, anamla, babalarımla, nənələrimlə birləşirdim. Onlar və onlardan əvvəl yaşayanların hamısı inanıblar, yaşayıblar və məni də dünyaya gətiriblər. Mən ehtiram və hörmət bəslədiyim xalqdan olan milyonlarla insanların hamısı ilə də birləşirdim. Bundan başqa bu əməllər özü özlüyündə pis əməl deyildilər (pis əməl mən ehtiraslarla yaşamağı hesab edirdim). Səhər tezdən kilsə ibadətlərinə duraraq, mən bilirdim ki, artıq ona görə yaxşı iş görürəm ki, ağlımın təkəbbürünün ram edilməsi üçün, əcdadlarım və müasirlərimə yaxınlaşmaq üçün, həyatın mənasını axtarmaq xatirinə mən öz cismi rahatlığımı qurban verirəm. Bunlar qovenya(pəhriz) zamanı, səcdə edərək və diz çökərək gündəlik dua oxunuşları zamanı, bütün oruclar zamanı da baş verirdi. Bu qurbanlar nə qədər cuzi olsalarda, bunlar yaxşılıq naminə edilən qurbanlar idi. Mən (evdə və kilsədə) pəhriz saxlayırdım, oruc tuturdum, evdə və kilsədə vaxtaşırı dualar edirdim. Kilsə mərasimləri zamanı mən hər sözün mənasına diqqət yetirir və onlara məna verməyə çalışırdım. Obednya* zamanı mənim üçün ən vacib sözlər: ”возлюбим друг друга да единомыслием…(biri birimizi həmfikirliklə sevək...)” idi. Bundan sonra gələn: “Ata, oğul və müqəddəs ruha inanırıq” – sözlərini mən buraxırdım, çünki onları başa düşə bilmirdim.                   

                                 

                                      

                                                                                                 XIV

                               

                               

                                O zaman yaşamaq üçün, mənim inama o qədər böyük ehtiyacım var idi ki, mən düşünmədən, qeyri-şüuri olaraq dinin, şəriətin ziddiyətlərini və anlaşılmazlıqlarını özümdən gizlədirdim. Lakin ayin və mərasimlərin başa düşülməsinin həddi var idi. Əgər yektenya* öz əsas sözlərində mənim üçün getdikcə aydınlaşırdısa, əgər: “Müqəddəs hökmdar Allah anası(Məryəm) və bütün müqəddəsləri xatırlayaraq özümüzü, biri birimizi və bütün həyatımızı İsa-Allaha təslim edək” – süzlərini, mən özümə bir təhər izah edirdim sə, əgər mən çar və onun qohumları haqda duaların tez-tez təkrarlanmasını, onların başqalarına nisbətən yoldan çıxmağa və azmağa daha tez uğraya biləcəkləri ilə və buna görə dualara daha çox ehtiyacları olduqları ilə izah edirdimsə; düşmən və yağının fəth olunması haqda duanı, düşmənin – pislik, şər qüvvə olması ilə izah edirdimsə - bu dualar və digərləri, məsələn, heruvim və proskomidiyanın , yaxud “vzbrannoy voyevodanın” bütün tainstvası və s. bir təhər izah olunurdularsa, mərasim və ayinlərin təhminən üçdə ikisinin ya təmamilə izahı yox idi, yaxud da mən hiss edirdim ki, onlara izah gətirərək, yalana yol verirəm və bununla inamın hər hansı bir mümkünlüyünü təmamilə itirərək, Allaha olan münasibətimi təmamilə yox(alt üst) edirəm.

                                Həmin hissləri mən əsas bayramları qeyd edən zaman da keçirirdim. Şənbə gününü xatırlamaq, yəni bir günü Allaha müraciətə həsr etməyi, mən başa düşürdüm. Lakin əsas bayram, həqiqiliyini təsəvvürümə belə gətirə bilmədiyim və başa düşmədiyim, dirilmə hadisəsi haqda xatirə idi. Bu dirilmə adı ilə hər həftə bayram edilən gün adlanırdı. Bu günlər mənə təmamilə aydın olmayan, evxaristiya tainstvası keçirilirdi. Milad günündən baçqa, qalan on iki bayramın hamısı, haqqında düşünməməyə çalışdığımmöcüzələr haqda xatirələr idi: vozneseniye, pyatidesyatnitsa, boqoyavleniye, pokrov və s. Bu bayramlar qeyd olunan zaman, mənim üçün əhəmiyətsiz olan şeylərə, böyük əhəmiyyət verildiyini hiss edərək, mən ya məni sakitləşdirən izahlar uydurur, yaxud da məni yoldan çıxara biləcək şeyləri görməmək üçün, onlara göz yumurdum.

                                Bu daha çox mənimlə ən adi olan və ən vacib sayılan mərasimlərdə: kreşeniye və priçastiyada – iştirak edərkən baş verirdi. Burada mən nəinki anlaşılmaz, əksinə, təmamilə aydın olan hərəkətlərlə rastlaşırdım: bu hərəkətlər mənə aldadıcı görünürdü və mən seçim qarşısına qoyulmuş olurdum – yalan danışmaq yaxud rədd etmək.

                                Uzun illərdən sonra ilk dəfə priçastiya ayinini icra etdiyim günü keçirdiyim üzücü, acı hissi heç zaman unutmaram. Mərasimlər, tövbə, qaydalar – bunlar hamısı mənə aydın idi və həyatın mənası mənə açıldığından qəlbimdə sevinc hissi oyadırdılar. Priçastiyanın özünü İsanın xatırlanması ilə bağlı icra edilən və günahdan təmizlənmə və İsanın təliminin tam qəbulunu ifadə üdən bir hərəkət kimi özümə izah edirdim.  Bu izah süni olsa da, mən onun süniliyini görmürdüm. Adi keşiş olan duxovnik qarşısında özümü alçaldaraq və boyun əyərək eyblərimi etiraf edib qəlbimin bütün çirkabını üzə çıxartmaq, mərasim dualarını yazmış ataların arzuları ilə fikrən birləşmək, bütün keçmiş və müasir möminlərlə birləşmək o qədər xoş idi ki, mən izahımın süniliyini hiss etmirdim. Lakin mən çar qapılarına yaxınlaşanda və keşiş məni udacağım şeyin həqiqi bədən və həqiqi qan olduğuna inandığımı təkrar etməyi məcbur edəndə, mənim ürəyimə elə bil bıçaq çəkdilər(sancdılar); bu nəinki süni riyakər bir tələb idi; bu yəqin ki, inamın, dinin nə olduğunu heç zaman bilməyən bir kəsin amansız, zalım bir tələbi idi.

                                Lakin mən yalnız indi onun amansız tələb olduğunu deməyi özümə rəva gürürəm, onda isə mən bunu heç ağlıma da gətirmirdim, mən yalnız sözlə ifadə olunmayan bir ağrı hiss etdim. Mən artıq gənclikdə olduğum və həyatda hər şeyin aydın olduğunu düşündüyüm vəziyyətdə deyildim, mən axı inama ona görə gəldim ki, həyatda inamdan başqa heçnə, yəqin ki, heçnə tapmadım, ölümdən başqa heçnə tapmadım, ona görə bu inamı atmaq mümkün deyildi və mən tabe oldum. Mən öz qəlbimdə buna dözməyə kömək edən hissi tapdım. Bu özünü alçaltma və itaət hissi idi. Mən tabe oldum, inanmaq arzusu ilə bu qanı və bədəni təhqir, hörmətsizlik hissi olmadan uddum, lakin zərbə artıq endirilmişdir və əvvəlcədən bilərək, məni nə gözləyir, mən bir daha gedə bilməzdim.

                                Mən əvvəlki qayda ilə kilsə ayinlərini icra etməyi davam edirdim və hələ də inanırdım ki, əməl etdiyim dini təlimdə həqiqət mövcuddur və mənimlə, indi mənə aydın olan o zamanlar isə qəribə görünən bir hall baş verdi.

                                Savadsız yolçu-kəndlinin Allah, inam, həyat, xilas haqda söhbətinə qulaq asdıqda, dini bilik mənə açılırdı; xalqla, onun həyat, inam haqda düşüncələrini dinləyərək yahınlaşırdım sa, həqiqəti getdikcə başa düşürdüm. Eyni hall Çetyi-Mineyi və Proloqları* oxuyanda da mənimlə baş verirdi – bu mənim ən sevimli mütaliyəm oldu. Möcəzələri istisna edərək, onlara mənanı ifadə edən fabula kimi baxaraq, bu mütaliyə mənə həyatın mənasını açırdı. Orada Böyük Makariyin, İosaf-Şahzadənin(Buddanın əhvalatı) rəvayətləri var idi, orada İoan Zlatoustun kəlamları, quyuya düşmüş yolçu, qızıl tapmış rahib, Pyotr-mıtar haqda söhbətlər(hədislər) var idi; orada, ölümün həyatı istisna edə bilmədiyini bəyan edən şəhidlərin(?) əhvalatları var idi; orada səfeh və kilsə təlimi haqda heçnə bilməyən xilas olmuş savadsızlar haqda rəvayətlər var idi.

                                Lakin elə ki mən dindar alimlərlə rastlaşırdım, yaxud onların kitablarını əlimə alırdım, məndə, həmən, özümə qarşı şübhə, narazılıq, mübahisə qəzəbi oyanırdı(yaranırdı) və mən hiss edirdim ki, onların söhbətlərinə diqqət yetirdikcə, məğzinə vardıqca həqiqətdən uzaqlaşır və uçuruma gedirəm.  

                               

                               

                                                                                      XV

                               

                               

                                Hər dəfə kəndlilərə rast gəldikdə, onlara savadsız və elmsiz olduqlarına görə qibtə edir, həsəd aparırdım. Mənim üçün təmamilə mənasız görünün dinin bəzi müddəaları, onlarda heç bir şübhə oyatmırdı; onlar bu müddəaları da qəbul edə bilirdilər həqiqətə də inanırdılar, həmin o həqiqətə ki, ona mən də inanırdım. Lakin, bədbəxtlikdən, mənə aydın idi ki, həqiqət ən zərif tellərlə yalanla bir birinə hörülüb və mən onu bu şəkildə qəbul edə bilmərəm.

                                Beləcə mən üç il yaşadım və təzə-təzə mən oyanmış bir insan kimi həqiqəti hələ yavaş-yavaş anladıqda, yalnız duyğu ilə idarə olunaraq mənə daha işıqlı görünən tərəfə gedirdim və bu toqquşmalar məni elə  də təəcüblənmirdilər. Mən nəyi isə başa düşməyəndə, özümə deyirdim: “Gunah məndədir, mən yaramazam.” Lakin öyrəndiyim həqiqətləri daha dərindən dərk etdikcə, bu həqiqətlər həyatımın mənasına çevrildikcə, bu toqquşmalar daha ağır, daha kəskin olurdular və bir tərəfdən mən başa düşmədiyimdən anlıya bilmədiyim şey o biri tərəfdən isə, yalnız, özüm özümə yalan danışdıqda başa düşə biləcəyim şey arasında mövcud olan hədd getdikcə aydınlaşırdı.

                                Bütün bu iztirab və şübhələrə baxmayaraq, mən hələ də pravoslavlıqda qalırdım. Lakin öz həllini tələb edən həyat məsələləri ortaya çıxdı və bu zaman bu məsələlərin kilsə tərəfindən edilən həlli – qəbul etdiyim inamın əsaslarına zidd həlli – məni pravoslavlıqla əlaqənin mümkünlüyündən təmamilə imtina etməyə məcbur etdi. Bu suallar, ilk növbədə, pravoslav kilsəsinin başqa kilsələrə - kotolisizmə və raskolçu adlanan möminlərə münasibəti ilə bağlı idi. Bu zaman, dinə olan marağıma görə, mən müxtəlif məzhəblərə mənsub olan dindarlarla: katoliklərlə, protestantlarla, köhnə təriqətçilərlə, molokanlarla və b. – yaxınlıq edirdim. Onların arasında çoxlu sayda əxlaqlı və həqiqi möminlərə rast gəlirdim. Mən bu insanların qardaşı olmaq istəyirdim. Lakin hamını vahid din və məhəbbət ətrafında birləşdirməyi mənə söz verən bu təlim, özünün ən görkəmli təmsilçiləri simasında mənə dedi ki, bunlar hamısı səhv yolda olan insanlardır və o şey ki, onlara həyat gücü verir – şeytan əməlidir və yalnız biz mümkün olan vahid həqiqətə malikik. Mən gördüm ki, bizim kimi pravoslavlığa etiqad etməyənləri pravoslavlar kafir hesab edirlər, eynilə, katoliklər və başqaları pravoslavlığı kafirlik hesab edirlər; mən gördüm ki, pravoslavlar kimi zahiri simvol və sözlərlə öz inamlarına etiqad etməyənlərə - pravoslavlıq, baxmayaraq ki, bunu gizlətməyə çalışır, düşmən münasibəti bəsləyir və bu belə də olmalıdır, birincisi, ona görə ki, iddia etmək ki, sən səhv yoldasan, mən isə düz yolda, bir insanın o biri insana deyə biləcəyi ən ağır sözdür və, ikincisi, ona görə ki, evlad və qardaşlarını sevən insan onları yalançı dinə döndərmək arzusunda olan insanlara qarşı yalnız düşmənçilik münasibıti bəsləyə bilər. Özüdə bu düşmənçilik dini təlimin daha dərin bilqisi ilə şiddətlənir. Nəticədə, mən, həqiqəti məhəbbət naminə birləşməkdə görən bir insan, qeyri ixtiyari olaraq, gördüm ki, dini təlim həqiqəti öyrətmək əvəzinə onu gizlədir.

                                Bu yalan o dərəcə sadə və aydındır ki, o dərəcə bizə, müxtəlif dinlərə etiqad edilən ölkələrdə yaşamış və orada katolikin pravoslav və protestanta, pravoslavın katolik və protestanta, protestantın hər ikisinə olan nifrət dolu, lovğa, sarsılmaz inkar etmə münasibətini və köhnə təriqətçinin, paşkovçunun, şekerin və bütün məzhəblərin biri birinə olan həmin bu münasibətini görmüş savadlı insanlara bu yalan o dərəcə aydındır ki, onun şübhəsizliyi ilk zaman çaşdırır. Özün-özünə deyirsən: ola bilməz ki, bu belə sadə və aydın olsun və buna baxmayaraq insanlar görməsinlər ki, əgər iki fikir biri biriniinkar edirsə, deməli nə birində nədə ki o birisində din olan, din adlanan o ümumi, vahid həqiqət yoxdur. Burada nə isə var. Hansı sa bir izah olmalıdır – və mən düşünürdüm ki, izah var, onu axtarırdım, mövzuya aid nə var sa hamısını oxuyurdum və bacardığım hər kəslə məsləhətləşirdim. Bütün səylərimə baxmayaraq, mən yalnız bir izah alırdım, bu izah o idi ki, onu əsas tutaraq Sum* qusarları hesab edirlər ki, dünyada ən birinci alay Sum qusar alayıdır, Sarı ulanlar* isə hesab edirlər ki, dünyada birinci alay – Sarı ulanlardır. Müxtəlif etiqadların hamısının ruhani simaları, onların ən görkəmli təmsilçiləri, mənə yalnız onu deyirdilər ki, onlar özlərinin haqq yolda, başqalarının isə səhv yolda olduqlarına inanırlar və onlar yalnız onu edə bilərlər ki, bu yolunu azmışlar haqda dua etsinlər. Mən arximandridlərlə, arxiyepiskoplarla, stareslərlə, sximniklərlə* görüşürdüm və söhbət edirdim, lakin onların heç biri mənə bu yalanı izah etməyə heç bir cəhd etmədi. Onlardan yalnız biri mənə hər şeyi izah etdi, lakin elə izah etdi ki, mən artıq heç kimdən və heçnə soruşmadım. Mən düşünürdüm ki, dinə qayıdan hər bir dinsizi(bu qayıdışa isə bizim bütün gənc nəsil cəlb edilməlidir) ilk növbədə: nə üçün həqiqət lüteranlıqda deyil, kotolisizimdə düyil məhz pravoslavlıqdadır? – syalı maraqlandırır. Onu gimnaziyada öyrədirlər və o, kəndlidən fərqli olaraq, yaxşı bilir ki, katolikdə, protestanda eynilə başqaları kimi yalnız öz məzhəbinin həqiqiliyini iddia edir. Hər bir məzhəblə öz tərəfinə əyilən tarixi dəlillər, kifayət etmirlər. Mən, – təlimi daha yüksək başa düşmək olmazmı, – deyirdim, – elə başa düşmək ki, onun yüksəkliyindən fərqlər yoxa çıxsınlar, necə ki onlar həqiqi mömin üçün yoxa çıxırlar? Olmazmı, köhnə təriqətçilərlə getdiyimiz yolla daha dairəliyəyək? Onlar iddia edirlər ki, xaç, həmd-səna və mehrab(səcdəgah) ətrafında dövrə gəzmək bizdə fərqlidir. Biz də deyək: siz Nikey simvoluna, yeddi ayinə inanırsınız, bizdə inanırıq. Gəlin bunda dayanaq, qalan şeydə isə istədiyiniz kimi edin. Nəticədə, biz dinin mühüm tərəfini ikincidərəcəli tərəfindən üstün tutaraq onlarla birləşək. İndi isə, olmazmı katoliklərə deyək:siz buna və buna, ən əsas şeyə inanırsınız, “filioque” və papaya münasibətdə isə, istədiyinizi edin. Olmazmı, elə bunu protestantlara da, onlarla da əsas şeydə birləşərək, deyək? həmsöhbətimmənim fikrimlə razılaşdı, lakin mənə dedi ki, belə güzəştlər dini hakimiyətə qarşı, əjdadların dinindən döndüklərinə görə, narazılıq yaradar və parçalanmaya gətirib çıxarar, dini hakimiyətin vəzifəsi isə - əjdadlardan miras qalmış yunan-rus pravoslav dinini bütün saflığında qoruyub saxlamaqdır.

                                Bu söhbətdən sonra mən hər şeyi başa düşdüm. Mən inam, həyat gücü axtarıram, onlar isə məlum insan fəzifələrinin insanlar qarşısında icra edilməsinin ən yaxşı yolunu(üsulunu) axtarırlar; və bu insan vəzifələrini icra edərək, onları elə insancasına icra edirlər. Nə qədər yollarını azmış qardaşları haqda təəssüfləndiklərini bildirsələrdə, həqq-təala taxt-tacı önündə onlara oxunan dualar haqda nə qədər danışsalarda – insan vəzifələrinin icrası üçün zorakılıq lazımdır və o daim tətbiq edilib, edilir və ediləcək. Əgər iki dini etiqad özlərinui haqq yolda, biri birini isə yalan yolda olduqlarını hesab edirlərsə, onda, qardaşlarını haqqa gətirməyə arzulayaraq, öz təlimlərini təbliq edəcəklər(yayacaqlar). Belə halda, yəni əgər yalançı təlim həqiqi yolda olan kilsənin təcrübəsiz evladlarına təbliq edilirsə, onda bu kilsə, onun evladlarını aldadan insanın kitablarını yandırmıya, özünü isə uzaqlaşdırmaya bilməz. Pravoslavlığın fikrincə yalançı din odu ilə yanan və həyatda ən vacib olan məsələdə, inamda, kilsə evladlarını yoldan çıxaran sektantla bəs nə etməli? Onun boynunu vurmaqdan, yaxud zindana salmaqdan başqa bəs nə etməli?

                                Aleksey Mixayloviçin dövründə odda yandırırdılar, yəni o dövrə görə ən ağır cəza növü tətbiq edirdilər; bizim dövrdə də ən ağır cəza növü tətbiq edirlər – bir nəfərlik həbsxanaya salırlar. Mən din naminə edilən işlərə nəzər saldım və dəhşətə gəldim; və mən, demək olar ki, artıq pravoslavlıqdan təmamilə imtina etdim. Kilsənin həyat məsələlərinə olan ikinci münasibəti, onun müharibəyə və ölüm cəzasına olan münasibəti idi.

                                Bu zaman Rusiyada müharibə baş verdi. Ruslar xristian məhəbbəti naminə öz qardaşlarını öldürməyə başladılar. Bu haqda düşünməmək mümkün deyildi. Qətlin gunah və bədbəxtlik olduğunu və hər bir dinin ən başlıca əsaslarına zidd olduğunu görməmək mümkün deyildi. Bununla belə, kilsədə bizim silahın müvəffəqiyəti haqda dualar oxunurdu, din müəllimləri isə bu qətlləri dindən irəli gələn bir hadisə kimi qələmə verirdilər. Nəinki müharibədə baş verən bu qətlləri, hətta müharibədən sonra baş verən qiyam və ixtişaşlar zamanı mən, yollarını azmış köməksiz gənclərin qətlini bəyənən kilsə üzvlərinə, onun ustadlarına, rahiblərə, sximniklərə* rast gəlirdim; və mən xristianlığa etiqad edən insanların törətdiyi əməllərə diqqət yetirdim və dəhşətə gəldim.                 

  

                                                                             

                                                                                       XVI

                                       

                               

                                Mən artıq bütün şübhələri kənara atdım və təmamilə əmin oldum ki, qoşulduğum dini bilikdə hər şey həqiqət deyil. Əvvəllər mən deyərdim ki, bütün təlim yalandır; indi isə bunu demək mümkün deyildi. Bütün xalqın həqiqi biliyə malik olduğu heç bir şübhə doğurmurdu, çünki əks halda o yaşaya bilməzdi. Digər tərəfdən bu bilik artıq mənə açılmışdır, mən artıq onunla yaşayırdım və onun bütün doğruluğunu hiss edirdim; lakin həmin bu bilikdə yalan da var idi və mən artıq buna şübhə edə bilməzdim. Əvvəllər məni qorxudan nə var idi sə, indi canlı şəkildə mənim qarşımda durdu. Ona baxmayaraq ki, kilsə nümayəndələrinə nisbətən xalqın içində məni qorxudan yalan qarışığının daha az lduğunu görürdüm, mən onu da görürdüm ki, xalqın inamında da yalan həqiqətə qarışdırılıb.

                                Lakin yalan və həqiqət haradan gəlib? Yalanda həqiqətdə kilsə tərəfindən ötürülüb. Yalanda həqiqətdə dini kitablarda, dini ənənədə, müqəddəs adlanan əhdi-ətiq və əhdi-cədiddədir.

                                Istər-istəməz mən bu vaxta qədər çox qorxduğum bu dini kitabların öyrənilməsi və tətqiqinə gəlib çıxdım.

                                Mən nə vaxtsa lazımsız bir şey kimi nifrət hissi ilə kənara atdığım ilahiyyətin öyrənilməsinə başladım. O zamanlar o mənə bir sıra lazımsız cəfəngiyatlar toplusu kimi görünürdü, o zamanlar məni hər tərəfdən aydın və mənalı görünən həyat təzahürləri əhatə edirdi; indi isə mən şad olardım ki, sağlam başa girməyən şeyi atım, lakin nə etmək olar. Mənə açıla həyat mənası haqqında yeganə bilik bu dini təlimə əsaslanır, yaxud, ən azından onunla ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Mənim qoca kobud ağlıma nə qədər qəribə gəlsədə, o xilas və qurtuluşun yeganə ümid yeridir. Onu başa düşmək üçün, özüdə, elmin müddəalarını başa düşdüyüm kimi deyil, özünə məxsus tərzdə baş düşmək üçün, onu ehtiyayla diqqətlə araşdırmaq lazımdır. Dini biliyin bu xüsusiyətini bilərək, mən bunu axtarmıram və heç axtara da bilmərəm. Mən hər şeyin izahını axtarmayacağam. Mən bilirəm ki, hər şeyin izahı hər şeyin başlanğıcı kimi, sonsuzluqda itir. Lakin mən onu elə başa düşmək istəyirəm ki, mütləq izaholunmaza gəlib cıxım; mən istəyirəm ki, izaholunmaz nə var sa ona görə izaholunmaz olmasın ki, mənim ağlımın tələbləri doğru deyil(onlar doğrudur və onların xaricində mən heçnə anlaya bilmərəm), onlar yalnız ona görə izaholunmaz olsun ki, mən öz ağlımın hüdudlarını görürəm. Mən elə başa düşmək istəyirəm ki, hər bir izaholunmaz müddəa inanmaq məcburiyəti kimi deyil, məhz dərrakəm yetişdiyi bir zərurət kimi görünsün.

                                Dində həqiqətin mövcudluğu məndə heç bir şübhə doğurmur; lakin oda şübhəsizdir ki, orada yalanda var və mən həqiqəti və yalanı araşdırıb tapmalıyam və biri birindən ayırmalıyam. Mən bu işə başladım. Dində yalan və həqiqi olan nə tapdım və hansı neticələrə gəldim, əsərimin növbəti hissələrini təşkil edirvə əgər o buna layiqdirsə və kimə sə lazımdır sa, yəqin ki, nə vaxt sa və harada sa çap ilunacaq.

                               

                               

                                                                           ____

                   

                                                                           (yuxu)

             

                    Mən bunu üç il əvvəl yazmışam.

                    Indi çap olunan bu hissəni təkrarən gözdən keçirərək və onu yaşayaraq, məndə olan düşüncələrə və hisslərə qayıdaraq, mən bu yaxınlarda bir yuxu gördüm. Bu yuxu yaşadığım və təsvir etdiyim hər şeyi mənim üçün yığcam şəkildə göstərdi  və ona görə, düşünürəm ki, bu yuxunun təsviri məni başa düşən hər bir kəs üçün bu səhifələrdə uzun uzadı söylənilən hər şeyi canlandıracaq, aydınlaşdıracaq və bir yerə toplayacaq. Həmin o yuxu budur: mən görürəm ki, yataqda uzanmışam. Mən arxası üstə uzanmışam və mənə nə yaxşı deyil nədə pis. Lakin mən bədənimin rahatlığı haqda düşünməyə başlayıram; mənə nə isə elə gəlir ki, ayaqlarıma rahat deyil; qısadı mı, əyri-üyrüdü mü, lakin nə isə rahat deyil; mən ayaqlarımı tərpədirəm və eyni zamanda o vaxta qədər ağlıma gəlməyən şey haqda – necə və nəyin üstündə uzandığım haqda – düşünməyə başlayıram. Mən öz yatağımı nəzərdən keçirirəm və görürəm ki, çarpayının böyrünə bərkidilən hörülmüş kəndir bağları üstündə uzanmışam. Pəncələrim bağların birinin üstündədir, baldırlarım – o birisinin , ayaqlarımın yeri narahatdır. Mən nədən sə bilirəm ki, bu bağların yerini dəyişdirmək olar. Mən ayaqlarımın hərəkəti ilə onların altında olan ən qıraqdakı bağı itəliyirəm. Mənə elə gəlir ki, belə daha rahat olacaq. Lakin mən onu çox uzağa itəliyirəm, onu ayaqlarımla tutmaq istəyirəm, lakin bu hərəkətlə baldırımın altındaki o birisi bağda sürüşüb çıxır və mənim ayaqlarım sallanır. Mən, təmamilə əmin olaraq ki. indi yerimi düzəldəcəm, bütün bədənimlə hərəkət edirəm, lakin bu hərəkət nəticəsində o birisi bağlarda altımdan sürüşür və yerlərini dəyişirlər və mən görürəm ki, vəziyyət lap pisdir: bədənimin aşağı hissəsi bütövlüklə enir və sallanır, ayaqlarım yerə çatmır. Mən yalnız kürəyimin yuxarı hissəsi ilə asılmışam və mən nəinki özümü narahat hiss edirəm, məni,hətta, nədənsə dəhşət bürüyür. Yalnız indi, əvvəl heç, ağlıma da gəlməyən şeyi özümdən soruşuram. Mən özümdən soruşuram: mən haradayam və nəyin üstündə uzanmışam? Ətrafa boylanmağa başlayıram və hər şeydən əvvəl aşağı, bədənim sallanan yerə baxıram və hiss edirəm ki, indi ora yıxılmalıyam. Mən aşağı baxıram və gözlərimə inanmıram. Mən nəinki ən hündür qalanın yaxud dağın zirvəsinə bərabər bir yüksəklikdəyəm, mən elə bir yüksəklidəyəm ki, onu özümə heç vaxt təsəvvür edə bilməzdim.

                    Mən, hətta, seçə də bilmirəm – orada, aşağıda, üstündən asıldığım və məni özünə çəkən dibi görünməyən o ucurumda nə isə görə bilirəm mi. Mənim ürəyim sıxılır və mən dəhşət hissi keçirirəm. Ora baxanda adamı dəhşət hissi bürüyür. Mən hiss edirəm ki, əgər ora baxsam dərhal axırıncı bağlardan sürüşəcəm və məhv olacam. Mən üzümü çevirirəm, lakin baxmamaq daha dəhşətlidir, çünki indi, axırıncı bağlardan sürüşüb yıxıldıqda, mənimlə baş verəcəyi şey haqda düşünürəm. Mən hiss edirəm ki, məni bürüyən dəhşətdən sonuncu dayağıda itirirəm və kürəyim üstə yavaş yavaş aşağı sürüşürəm. Bir anda belə davam etsə, mən yıxılacağam. Onda mənim ağlıma belə bir fikir gəlir: bu həqiqət ola bilməz. Bu yuxudur. Oyan. Mən oyanmağa cəhd edirəm və bacarmıram. Özümdən – Bəs görəsən nə edim, görəsən nə edim? – soruşuram və yuxarıya baxıram. Yuxarıda sonsuzluqdur. Mən səmanın sonsuzluğuna baxıram və aşağıdakı uçurumu unutmağa çalışıram və həqiqətəndə unuduram. Aşağıdaki sonsuzluq məni qorxudur və dəhşətə gətirir; yuxarıdaki sonsuzluq məni özünə cəlb edir və inam verir. Mən əvvəlki kimi uçurumun üstündə hələdə altımdan sürüşüb çıxmayan bağlar üstündə asılmışam; mən bilirəm ki, asılmışam, lakin yalnız yuxarıya baxıram və qorxu məni tərk edir. Yuxuda olduğu kimi, hansı sa bir səs mənə deyir: “Yadında saxla, bu odur!” – və mən səmanın sonu görünməyən dərinliyinə baxıram və hiss edirəm ki, sakitləşirəm, baş vermiş hər şeyi xatırlayıram və bunun hamısının necə baş verdiyini yadıma salıram: necə ayaqlarımı tərpədirdim, necə asıldım, necə dəhşətə gəldim və necə yuxarı baxmağa başlayaraq, dəhşətdən xilas oldum. Mən, ətrafa baxmadan, məni saxlayan dayaq nöqtəsini bütün bədənimlə hiss edirəm. Mən görürəm ki, artıq nə asılmamışam nədə yıxılmıram, əksinə möhkəm durmuşam. Mən özümdən necə uzandığımı soruşuram, hər tərəfimi əllərimlə yoxlayıram, ətrafa baxıram və görürəm ki, mənim altımda, bədənimin ortasın da bir bağ var və yuxarı baxdıqda mən onun üstündə ən sabit müvazinətdə uzanmış oluram və başa düşürəm ki, elə əvvəldə məni yalnız o saxlayırdı. Bu zaman, yuxuda olduğu kimi, məni saxlayan bu mexanizm, mənə olduqca təbii, asan, anlaşılan və şübhəsiz görünür, ona baxmayaraq ki, həqiqətdə bu mexanizmin heç bir mənası yoxdur. Mən hətta yuxuda təəcüblənirəm, necə olub ki, mən bunu əvvəldən başa düşməmişəm. Məlum olur ki, başımın üst tərəfində bir dirək var və, ona baxmayaraq ki, bu nazik dirəyin üstündə duracağı bir yer yoxdur, onun möhkəmliyi heç bir şübhə doğurmur. Sonra dirəkdən çox ustalıqla və eyni zamanda çox sadə bir ilmə çəkilib və əgər bu ilmənin üstündə bədənin ortası ilə uzanıbsan sa və yuxarı baxırsan sa, onda yıxılmaq haqda heç sualda ola bilməz. Bunların hamısı mənə aydın idi və mən şad və rahat idim. Sonda elə bil kimsə mənə deyir: bax ha, yadında saxla...və mən oyandım.